Co zrobił Sąd Najwyższy i czy miał do tego prawo? Wyjaśniamy w 9 punktach

W czwartek 2 sierpnia 2018 Sąd Najwyższy zdecydował się wejść na "luksemburską ścieżkę" i skierował do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej pięć pytań prejudycjalnych. Wszystkie dotyczą kwestii przechodzenia w stan spoczynku sędziów powyżej 65. roku życia.

Porządkujemy sytuację w dziewięciu pytaniach i odpowiedziach.

1. O co sąd krajowy może zapytać TSUE w pytaniu prejudycjalnym? Czy SN pyta TSUE o zgodność ustawy o SN z prawem UE?

O wyjaśnienie poprosiłyśmy prof. Stanisława Biernata, sędziego i wiceprezesa TK w latach 2010-2017:

Prof. Biernat: "Sąd krajowy często zadaje pytanie prejudycjalne w sytuacji, kiedy w postępowaniu przed nim pojawi się wątpliwość, co do zgodności prawa krajowego z prawem unijnym.

Pytanie prejudycjalne o wykładnię przepisu prawa unijnego jest ukierunkowane na to, aby odpowiedź Trybunału Sprawiedliwości pozwoliła sądowi krajowemu na dokonanie oceny, czy prawo krajowe jest zgodne z prawem unijnym, czy nie.

Pytania prejudycjalne sformułowane w postanowieniu SN w sprawie III UZP 4/18 z 2 sierpnia 2018 roku odpowiadają wszelkim wymogom wynikającym z prawa unijnego. Są to pytania o wykładnię wskazanych przepisów prawa unijnego, a odpowiedź TSUE pozwoli SN na ocenę zgodności wskazanych przepisów prawa polskiego z prawem unijnym".

2. Na jakiej podstawie prawnej SN mógł wystąpić o stosowanie środka zabezpieczającego w postaci zawieszenia stosowania przepisów ustawy, o które pyta TSUE?

W odpowiedzi na ruch Sądu Najwyższego, Kancelaria Prezydenta wydała stanowisko, w którym zarzuca SN działanie bez umocowania w prawie.

Konkretnie: sądy krajowe mogą pytać TSUE o wykładnię prawa unijnego, żeby później ocenić, czy przepisy prawa krajowego są zgodne z prawem UE.

Zadając pytanie prejudycjalne TSUE, sądy krajowe mogą korzystać z tzw. "środków zabezpieczających" w postaci zawieszenia stosowania przepisów krajowych. TSUE potwierdził to w dwóch orzeczeniach: Factortame z 1990 roku oraz Unibet z 2007 roku.

Kwestię "środków zabezpieczających" w polskim prawie reguluje art. 755 par. 1 kodeksu postępowania cywilnego. Mówi on, że zabezpieczenie może być dokonane w "taki sposób, jaki stosownie do okoliczności sąd uzna za odpowiedni".

W tym przypadku chodzi o to, żeby wybrać środek, który pozwoli w przyszłości wykonać orzeczenie TSUE - gdyby Trybunał uznał, że obniżenie wieku przejścia w stan spoczynku sędziom narusza prawo unijne.

Dlatego Sąd Najwyższy zdecydował się na środek zabezpieczający, jakimi jest zawieszenie przepisów ustawy o SN z 8 grudnia 2017 roku, regulujących przechodzenie sędziów w stan spoczynku.

3. Czy SN "zawiesił" ustawę o SN z 8 grudnia 2017 roku?

Prezes Trybunału Konstytucyjnego Julia Przyłębska w wywiadzie dla Polskiej Agencji Prasowej oceniła, że "Sąd Najwyższy złamał Konstytucję", ponieważ "żaden sąd w Polsce nie ma kompetencji do zawieszania stosowania przepisów". W podobnym duchu wypowiedział się Marcin Warchoł z Ministerstwa Sprawiedliwości, dodając, że "Sąd Najwyższy może sobie zawiesić togę albo obrazek na ścianie" (ocenę tej ostatniej wypowiedzi zostawiamy czytelniczkom i czytelnikom).

Te stwierdzenia wprowadzają w błąd.

Kierując pytania prejudycjalne do TSUE, Sąd Najwyższy nie zawiesił działania ustawy o SN, tylko stosowanie jej kilku przepisów wobec konkretnych podmiotów, a to nie jest to samo. Faktycznie żaden sąd ani organ państwa (np. Prezydent) nie może "zawiesić" obowiązującej ustawy.

Przy okazji styczniowej nowelizacji ustawy o IPN, politycy PiS mówili, że podpisana przez Prezydenta ustawa jest "zamrożona", ale także takie rozwiązanie nie istnieje w polskim systemie prawa.

Ustawa obowiązuje:

• dopóki nie zostanie znowelizowana albo uchylona przez Sejm i Senat i podpisana przez Prezydenta,
• albo dopóki Trybunał Konstytucyjny nie orzeknie o niezgodności jej przepisów z Konstytucją RP i ich nie deroguje.

Po decyzji SN ustawa obowiązuje nadal, a zawieszone jest jej stosowanie wobec grupy sędziów.

4. Jakie są wobec tego konsekwencje ruchu SN?

Konsekwencją

• złożenia przez SN pytań prejudycjalnych do TSUE
• oraz wykorzystania środka zabezpieczającego w postaci zawieszenia ich stosowania

jest to, że w stosunku do sędziów SN, którzy ukończyli 65 lat i wyrazili wolę dalszego orzekania i w stosunku do spraw, w których orzekają, do czasu wydania przez TSUE orzeczenia - nie stosuje się przepisów ustawy o SN (a konkretnie art. 37, 39 i 111).

5. Kiedy możemy się spodziewać orzeczenia TSUE?

Jeśli TSUE będzie pracował w zwykłym trybie – za ok. 16 miesięcy.

Jeśli TSUE zdecyduje się na orzekanie w przyśpieszonym trybie – do 7 miesięcy.

6. Co zadanie pytań prejudycjalnych do TSUE oznacza dla sędziów SN, którzy przekroczyli 65. rok życia i wyrazili dalszą wolę orzekania?

Sędziowie, którzy przekroczyli 65. rok życia i wyrazili dalszą wolę orzekania, a także mają wyznaczone sprawy do rozwiązania mogą:

• rozpoznać sprawy, które zostały im wyznaczone do orzekania,
• albo zawiesić ich rozstrzyganie do czasu wydania orzeczenia przez TSUE, ale wtedy muszą zadać dodatkowe pytania prejudycjalne do TSUE, dotyczące swojej własnej sytuacji.

Nie wiadomo bowiem, jak orzeknie TSUE.

Jeśli TSUE uzna, że stosowanie nowych przepisów o obniżonym wieku przechodzenia w stan spoczynku do orzekających sędziów oraz przenoszenia ich w stan spoczynku wbrew ich woli jest zgodne* z prawem UE, wówczas sprawy rozwiązane przez sędziów SN, którzy przekroczyli 65 rok życia, byłyby obciążone wadliwością. Dlatego, zdaniem prof. Łętowskiej, lepiej zawiesić rozstrzyganie – dla dobra stron w sprawach, które mają rozstrzygać sędziowie.

* Jest mało prawdopodobne, że TSUE uzna te przepisy ustawy o SN za zgodne z prawem UE, o czym poniżej.

7. Jakie są konsekwencje zadania przez SN pytań prejudycjalnych dla Prezydenta i KRS, zwłaszcza wobec procedury naboru do nowego SN?

Do czasu wydania przez TSUE orzeczenia, KRS i Prezydent nie powinni podejmować czynności wobec sędziów SN, którzy ukończyli 65. rok życia i wyrazili wolę dalszego orzekania, np. KRS nie powinna opiniować złożonych przez nich podań.

Nic nie stoi na przeszkodzie, aby KRS i Prezydent przeprowadzili proces naboru do nowego SN, ale nie powinni przyjmować nowych sędziów na miejsca sędziów, którzy przekroczyli 65 rok życia i nie zrezygnowali z orzekania.

8. Jakie mogą być konsekwencje orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości?

Jeśli TSUE orzeknie, że przepisy ustawy o SN, o które pyta SN, stoją w sprzeczności z prawem UE, to będą one niestosowalne ab initio – czyli od czasu wejścia w życie ustawy.

Oznacza to, że sędziowie, którzy przekroczyli 65 rok życia po wejściu w życie znowelizowanej ustawy o SN, nie przeszli w stan spoczynku, a wszystkie procedury KRS i prezydenta dotyczące wyboru w ich miejsce nowych sędziów są podejmowane bez podstawy prawnej, czyli są nieważne.

9. Jakie są szanse, że TSUE uzna te przepisy ustawy o SN za niezgodne z prawem UE?

Spore.

Patrząc na ostatnie orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości w sprawie sędziów portugalskich oraz Artura Celmera, a także przywoływane w tych sprawach wcześniejsze orzecznictwo, Trybunał może orzec, że kilka przepisów ustawy o SN z 8 grudnia 2017 sprzeciwia się przepisom prawa unijnego.

Chodzi o art. 37 (dotyczący przechodzenia sędziów w stan spoczynku), art. 39 (dotyczący roli prezydenta w przechodzeniu sędziów w stan spoczynku), czy art. 111 (przepisy przejściowe dotyczące wieku sędziów przechodzących w stan spoczynku).