"Dbaj o zdrowie - nie oddychaj". Rząd od czystego powietrza woli brudny węgiel. Przerażający raport NIK

Z najnowszego raportu Najwyższej Izby Kontroli o ochronie powietrza przed zanieczyszczeniami w latach 2014-2017 wynika, że Polska, która wciąż jest jednym z krajów Unii Europejskiej o najgorszej jakości powietrza, nie ma szans na czyste powietrze jeśli nie zmieni się polityka rządu.

NIK skontrolowała Ministerstwa Środowiska, Energii, Przedsiębiorczości i Technologii, 5 urzędów marszałkowskich, 13 urzędów miast i gmin pod kątem walki ze smogiem. Chodzi o emitowane do powietrza pyły PM10, PM2,5 oraz B(a)P, które działają toksycznie na organizm człowieka.

Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) w latach 2012-2015, wśród prawie 3 tys. miast z całego świata, w pierwszej setce europejskich miast najbardziej zanieczyszczonych PM10, aż 45 było w Polsce. Mimo że w ostatnich kilkudziesięciu latach, dzięki bardziej restrykcyjnym wymaganiom dla przemysłu, udało się zmniejszyć zanieczyszczenie powietrza, jego jakość wciąż bardzo odbiega od standardów UE, które w stosunku do zaleceń WHO i tak są zawyżone.

Na niebezpieczny stan powietrza w Polsce i brak skutecznej polityki walki ze smogiem zwróciła uwagę Komisja Europejska. Złożoną w 2016 roku skargę "o stwierdzenie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego” Trybunał Europejski rozpatrzył na początku tego roku pozytywnie, grożąc Polsce 4 mld kary, jeśli sytuacja się nie zmieni.

Dlaczego wciąż nie udało się nam uporać z zanieczyszczonym powietrzem?

Czyste powietrze? Tak, ale za 100 lat.

NIK krytykuje Ministerstwo Środowiska, które „nie podejmowało aktywnych, adekwatnych do skali problemu, działań na rzecz kształtowania polityki ochrony powietrza w kraju oraz zapewnienia właściwego funkcjonowania niektórych elementów systemu ochrony powietrza”.

Skąd tak zła ocena? NIK wskazuje na brak kompleksowej analizy problemu zanieczyszczonego powietrza czy skuteczności środków na poziomie regionalnym. Okazało się, że

Nie ujednolicono też standardów regionalnych Programów Ochrony Powietrza (POP) ani metodyki określania osiąganych przez nie efektów ekologicznych. Część województw nie wytyczyła sobie nawet wymaganych do osiągnięcia efektów.

Wprowadzanie polityki ochrony powietrza odbywało się chaotycznie i bez odpowiedniej kontroli, co skutecznie spowolniło jakiekolwiek postęp w walce ze smogiem.

Śmiercionośny węgiel

Z raportu NIK jasno wynika, że główną przyczyną zanieczyszczenia powietrza nie jest wcale wielki przemysł, tylko kumulacja małych źródeł emisji, związana z indywidualnym ogrzewaniem budynków. Trujące nas substancje ulatują głównie z naszych kominów, stąd najwyższe stężenie szkodliwych pyłów w sezonie zimowym.

• W przypadku PM10 skumulowanie małych źródeł emisji było przyczyną 82,2 proc. do 94,0 proc. wszystkich odnotowanych sytuacji przekroczeń.
• W przypadku B(a)P - od 94,1 proc. do 100 proc.

NIK wskazuje też, że zła jakość powietrza wynika w głównej mierze ze stosowania paliw stałych w gospodarstwach domowych. Chodzi tu głównie o węgiel, w dodatku złej jakości. Właśnie kwestia węgla od dawna już torpeduje wszelkie próby oczyszczenia polskiej atmosfery.

Zamiast współfinansowania, pożyczka

W 2013 roku, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) wspólnie z Ministerstwem Środowiska opracowało program KAWKA. Jego celem miała być pomoc w wymianie starych urządzeń grzewczych na paliwo stałe na proekologiczne systemy ogrzewania, na przykład gazowe, elektryczne czy oparte na odnawialnych źródłach energii. Państwo miało poprzez program współfinansować taką zamianę opłacając nawet do 90 proc. kosztów. Jeszcze w 2014 roku plan ten pozytywnie oceniła sama NIK.

W 2016 KAWKA nie znajdowała się już jednak na liście priorytetów NFOŚiGW i została włączona do innego programu - REGION. Zamiast dofinansowania inwestycji, REGION oferuje jedynie pożyczkę. Cały program został w ten sposób storpedowany, a liczba osób, które mogłyby z niego skorzystać drastycznie ograniczona.

Z krytyką NIK spotkał się też Krajowy Program Ochrony Powietrza (KPOP), który zamiast być wiążącym planem działania, przypomina listę życzeń. KPOP nie zobowiązuje do osiągnięcia żadnych konkretnych rezultatów, ponieważ nawet nie zostały w nim zawarte wytyczne dotyczące oceny realizacji POP w poszczególnych regionach.

Pomysł nagradzania gmin za utrzymywanie dobrych standardów jakości powietrza, również okazał się niewypałem. Warunki, które musi spełniać gmina zostały określone w rozporządzeniu z 2007 roku. Wciąż jednak obowiązują stare listy miejscowości spełniających wymogi, ustalane przez wojewodów przed końcem 2005 roku. NIK ustaliła, że w latach 2014-2016 gminy, w których nie zostały dotrzymane standardy jakości powietrza uzyskały mimo to prawie 94 mln zł dochodu z tytułu opłaty miejscowej.

Lobby węglowe wygrywa

Rozporządzenie dotyczące wymagań jakościowych dla paliw stałych miało być kamieniem milowym w walce ze smogiem. Przypomnijmy, że brak norm jakości węgla był jednym z zaniedbań polskich władz, które wymieniała Komisja Europejska w 2016 roku, gdy skarżyła Polskę do Trybunału Sprawiedliwości UE.

Kiedy w lutym Ministerstwo Energii ogłosiło w końcu projekt rozporządzenia, okazało się, że zawarto w nim pomysł legalizacji sprzedaży miału węglowego z siarką i popiołem dla indywidualnych mieszkańców.

Uwagi na ten temat zgłaszane podczas konsultacji, tak jak opinie organizacji pozarządowych, samorządów i instytucji zajmujących się ochroną środowiska, Ministerstwo Energii po prostu zignorowało. Do konsultacji społecznych zaproszono natomiast spółki węglowe (Polską Grupę Górniczą, Jastrzębską Spółkę Węglową, Tauron Wydobycie, Bogdankę, Węglokoks) i związki zawodowe górników.

Działalność Ministerstwa Energii w kwestii ochrony powietrza NIK określił też jako „niewystarczającą i nieadekwatną do skali problemu”.

Nieudana okazała się także taryfa antysmogowa na energię elektryczną, która miała zachęcić do rezygnacji z używania szkodliwych dla środowiska paliw stałych. Okazuje się, że gdy urządzenia grzewcze pracują ponad 8 godzin, taryfa wcale nie gwarantuje niższych cen. Nie zaplanowano też kompleksowej polityki dotyczącej ochrony obywateli narażonych na „ubóstwo energetyczne”.

Co dalej?

NIK podsumowuje: "Oszacowane przez WHO w skali roku skutki ekonomiczne zanieczyszczenia powietrza w Polsce ponad dwukrotnie przekraczają planowany na 2025 rok podwyższony poziom krajowych wydatków publicznych na ochronę zdrowia. Trudno w tym kontekście pozytywnie ocenić funkcjonowanie systemu ochrony powietrza przed zanieczyszczeniami[...]".

Na końcu raportu wypunktowano wskazówki. Osobno dla Ministra Środowiska, Ministra Energii, Ministra Przedsiębiorczości i Technologii, Ministra Zdrowia oraz premiera.

NIK zapowiedział też, że skieruje do Prezydium Sejmu wniosek "w sprawie problemów związanych z kształtowaniem polityki ochrony powietrza na szczeblu krajowym, która powinna uwzględniać ograniczenie wykorzystania paliw stałych w sektorze komunalno-bytowym".

Dotychczasowa polityka rządu, nie daje niestety wielkich nadziei na zmiany. Pozostaje mieć nadzieję, że PiS-wska polityka "za życiem" z ilości przerzuci się kiedyś na jakość.