Inwestycja w demokrację w Afganistanie zwróci się z nawiązką na Bliskim Wschodzie, w Europie i USA

Kacper Max Lubiewski: Jak wygląda Afganistan po prawie czterech latach przejęcia władzy przez talibów?

Maryam Rayed*: Afganistan bezsprzecznie pogrążył się w rozpaczy i beznadziei – można mówić o kolektywnym poddaniu się władzy, a także społecznym przyzwoleniem na apartheid wobec kobiet i dziewcząt.

'Talibowie są oczywiście przeciwnikiem ekstremalnym – nie używają słów, u nich przemawiają tylko pistolety, a jakakolwiek forma oporu jest jednoznaczna z zaryzykowaniem własnego życia. Ale czy to nie fascynujące, że to kobiety, a więc te, które jeszcze silniej boją się o swoje bezpieczeństwo, były tymi, które, gdy talibowie przejmowali władzę, regularnie protestowały przeciwko islamskiemu fundamentalizmowi? Które mimo porwań, zabójstw i gwałtów żądały wolności, prawa do pracy i chleba? I to nie tylko w Kablu – ale też na wsiach i małych miasteczkach!

Mężczyźni zawiedli

Czyli to afgańscy mężczyźni zawiedli nadzieję na skuteczny sprzeciw wobec talibów?

W dużej mierze tak, bo nie przyłączyli się do oporu wtedy, kiedy był on najbardziej potrzebny. To nie oznacza oczywiście, że mężczyźni także nie są ofiarami tego reżimu – są. Ich życia, kariery, wartości i wolności również są ściśle kontrolowane. Talibowie zdusili obywatelski opór na jeszcze jeden kluczowy sposób – oprócz zakazanych organizacji pozarządowych, fundacji, inicjatyw aktywistycznych, talibowie pozbyli się też tradycyjnych form organizowania się, takich jak rady społecznościowe, rady starszych czy zgromadzenia religijne. Nie zostawili jakiejkolwiek przestrzeni na dialog czy wymianę wiedzy; wytępili wszystkie wolności obywatelskie.

Czy w Afganistanie można mówić więc w ogóle o jednym, kolektywnym doświadczeniu życia pod rządami talibów? Czy może różne grupy społeczne doświadczają go zupełnie inaczej?

Afganistan jest po pierwsze niezwykle etnicznie zróżnicowanym krajem. Prawdopodobnie nawet bardziej niż nam się wydaje, bo są grupy, które żyją w zupełnej tajemnicy i nie mówią otwarcie o swojej tożsamości. Być może są grupy, które doświadczają dyskryminacji, o której nie wiemy, ale jest tak właśnie dlatego, że nie mają możliwości o niej opowiedzieć.

Mężczyzna, z którejś z większych grup etnicznych jest na górze drabiny społecznej, kobieta z mniejszości przeżywa najgorsze formy przemocy.

Terror, strach, ból, przymus

Jakich narzędzi i taktyk używają talibowie, żeby pozostać przy władzy?

Podstawowym narzędziem Talibanu jest przemoc w najczystszej formie – terror, strach, ból, przymus. To naprawdę jest tak bezpośrednie i tak proste!

- Afganistan jest konserwatywnym państwem rolniczym z minimalnym dostępem do informacji, którego populacja nie mówi po arabsku. To wszystko oznacza, że są całkowicie zależni od talibów, jeśli potrzebują rady czy wsparcia w zakresie życia społecznego i religijnego. Talibowie zmonopolizowali interpretację islamu w Afganistanie w taki sposób, który służy im.

Młodzi Afgańczycy są zagubionymi i sfrustrowanymi ludźmi bez perspektyw. Talibowie to wykorzystują – manipulują nimi i wciągają w swoje instytucje, obiecując godne życie. Skutecznie używają też mediów społecznościowych, rekrutując tam nowych członków i rozsiewając dezinformację; ich narracja jest miejscami naprawdę przekonująca.

Demokracja importowana

Jednym z obszarów twojego researchu jest próba zakorzenienie demokracji poza dużymi ośrodkami miejskimi w Afganistanie. Dlaczego nie doszło do niej nawet po upadku pierwszego rządu Talibanu w 2001 roku?

Kluczowym problemem był fakt, że to nie Afgańczycy i Afganki zadecydowali o formie demokracji, której chcieliby we własnym państwie, a urzędnicy w Waszyngtonie.

Zachodnia antytalibańska koalicja nigdy nie miała również jasno sprecyzowanego celu. Amerykanie walczyli w Wojnie z Terroryzmem, Kanadyjczycy chcieli ochrony praw człowieka, a Niemcy – reformy systemu rządów. Na domiar złego szef misji wojskowej zmieniał się średnio co 7 miesięcy, więc nigdy nie udało się zrealizować planów długoterminowo.

W tym systemie prezydent był reprezentowany przez gubernatorów, ale ci rzadko kiedy pochodzili z regionów, którymi mieli teraz zarządzać i nie mieli posłuchu w lokalnych społecznościach; to zbudowało potężną wyrwę między Kabulem a resztą kraju. Powszechna była korupcja, rząd nie pozwalał na zorganizowanie lokalnych wyborów. Ludzie nie zaufali więc amerykańskiej propozycji demokracji, co pozwoliło talibom rosnąć w siłę – udowodnili wtedy, że potrafią mediować między różnymi grupami etnicznymi i zapewnić im opiekę, której nie mieli ze strony państwa.

Talibowie nie operowali w scentralizowany sposób?

Właśnie tak – to wielka zaleta Talibanu jako organizacji. Pozwolili swoim członkom działać niezależnie, a tym samym adaptować się do potrzeb lokalnej społeczności. Od czasu kiedy wrócili do władzy wygląda to trochę inaczej; ich wojsko i służby porządkowe nadal są zdecentralizowane, ale ich władza skupiła się w Kabulu.

W sojuszu z Pakistanem i Iranem

Spójrzmy teraz na Afganistan z perspektywy jego sąsiadów. Jak na rządy talibów zapatrują się Iran, Pakistan czy Chiny?

Głównym sojusznikiem Talibanu był zawsze Pakistan, który wspierał ich finansowo. Dawał im też schronienie po tym, gdy terroryzowali Afgańczyków i Afganki; podobnie robiła Islamska Republika Iranu.

Należy pamiętać, że Pakistanowi, Chinom czy Rosji pojawienie się nowego demokratycznego państwa nie jest na rękę. Przecież osłabiłoby ich wpływy w regionie.

dlatego że ci już teraz wspierają islamistycznych partyzantów w Pakistanie. Talibowie są też dużo mniej przewidywalni w porównaniu z poprzednim rządem i fundamentalnie nie wierzą w ideę dialogu, więc szybko stają się niebezpiecznym sąsiadem, nawet z perspektywy regionalnych dyktatorów.

Jak wygląda opór?

Wcześniej powiedziałaś, że Afgańczycy w dużej mierze poddali się władzy Talibanu. Ale ciężko mi uwierzyć, że podziemny ruch oporu przestał istnieć. Czy naprawdę tak jest?

Opór trwa, choć na inną niż wcześniej skalę. Organizacja, w której pracuję, prowadzi np. internetowy program edukacyjny dla dziewcząt – każde zajęcia odbywają się w innej lokalizacji i w zupełnej tajemnicy przed talibami.

Istnieją też podziemne projekty skierowane dla chłopców, bo od kiedy talibowie doszli do władzy, edukacja w Afganistanie przypomina bardziej religijne pranie mózgów niż faktyczne zdobywanie wiedzy. W internecie działają też twórcy, którzy nagrywają krótkie, anonimowe wywiady ze zwykłymi ludźmi –

Jaką rolę w walce z Talibanem odgrywa afgańska diaspora?

Bodajże najważniejszą kampanią, która prowadzimy razem z diasporą irańską, jest formalne rozpoznanie płciowego apartheidu jako kategorii prawnej. Apartheid, który ma miejsce w Afganistanie jest pod wieloma względami jeszcze gorszy niż ten, który został obalony w Południowej Afryce. W RPA czarni byli odseparowani od białych, ale mieliby chociażby najmniejszy kawałek społeczeństwa; w Afganistanie kobiety nie mogą się uczyć, nie mogą pracować.

Jako diaspora, osiągamy też małe zwycięstwa tu i tam, jak np. gdy Prokurator Międzynarodowego Trybunału Karnego wydał polecenie aresztowania liderów Talibanu, ale w gruncie rzeczy, jako członkini afgańskiej diaspory, jestem nami bardzo rozczarowana.

Bezradna diaspora

Jak to?

Przez cztery lata nie byliśmy w stanie wypracować jasnej alternatywy wobec rządów talibów skierowanej do społeczności międzynarodowej.

Po pierwsze dlatego, że różne grupy etniczne i językowe mają zupełnie odmienne wizje tego, jak powinien wyglądać Afganistan – od silnego, centralnego rządu po federację małych prowincji.

Po drugie, diaspora nie zgadza się co do roli religii w państwie po upadku Talibanu. Istnieją grupy, w tym m.in. duża część młodego pokolenia, która marzy o sekularnym i progresywnym Afganistanie, ale wielu domaga się też islamskiej republiki, bo jesteśmy przecież bardzo religijnym społeczeństwem. Taliban bardzo często używa tego podziału, żeby manipulować społeczeństwem, przedstawiając demokracje jako zagrożenie dla ich wartości i tradycji.

Musi być jednak coś, co do czego wszyscy Afgańczycy się zgadzają.

Masz rację – konsensusem jest sprzeciw wobec uznania Talibanu jako legalnego rządu; tego nie chce nikt. Wszystkie grupy domagają się również zakończenia płciowego apartheidu i przywrócenia ochrony prawnej kobiet i dziewcząt.

Osobiście obawiam się jednak, że poprzeczka w sprawie praw kobiet jest tak nisko, że gdyby talibowie pozwolili jutro uczennicom wrócić do szkół, to społeczność międzynarodowa przyjęłaby Taliban z otwartymi ramionami. A przecież równouprawnienie w edukacji jest zupełnie podstawowym postulatem – co z samą podstawą programową, wolnością ekspresji, ochroną przed przemocą?

W mojej pracy bardzo często muszę przypominać amerykańskim urzędnikom, że walka o wolny Afganistan zaczyna się w szkole, a nie kończy. Martwi mnie jednak, że Afganistan przestał być priorytetem w polityce międzynarodowej, bo to co dzieje się w Afganistanie w pewnym momencie rozleje się poza jego granicę – czy niczego nie nauczył nas Atak 11 Września?

Nawet przed przejęciem władzy przez Taliban każde wyjście na ulicę, do pracy czy do szkoły było postawieniem się terrorystom. Inwestycja w demokrację w Afganistanie zwraca się z nawiązką na Bliskim Wschodzie, w Europie czy Ameryce Północnej.

Porozmawiajmy więc o samych Afgankach – na czym polega ich rola w walce z Talibanem? I jak mogłaby wyglądać faktyczna solidarność i wsparcie z Zachodu?

Zaczęłabym od sposobu, w jaki mówimy o kobietach w Afganistanie – zazwyczaj robi się to w bardzo emocjonalny, wręcz histeryczny sposób. Dla wielu osób w Europie i Ameryce Północnej jesteśmy zaledwie ofiarami.

to przesłanie szczególnie bliskie młodemu pokoleniu. Opresja kobiet w Afganistanie nie jest tylko wynikiem mizoginii, ale też przemyślaną strategią służącą pozbycia się potencjalnych liderek i organizatorek.

Chciałabym też, żeby Zachód dostrzegł, że Taliban inspiruje swoimi działaniami mizoginistyczne grupy na całym świecie i udowadnia, że nawet najgorsza forma przemocy wobec kobiet jest możliwa, a nawet tolerowana. To również nie jest kwestia religii – czasami zachodnie feministki umniejszają naszej walce, mówiąc, że taka jest po prostu nasza kultura. To zupełne bzdury, ale nie są przypadkowe – to również element strategii Talibanu, który służy zdemobilizowaniu poparcia dla Afganek.

Jak się przeciwstawiać islamskiemu fundamentalizmowi

Czy jest coś, co doświadczenie afgańskiego społeczeństwa może nas nauczyć o walce z islamizmem, terroryzmem i antyfeminizmem także w Europie?

Po pierwsze musimy zrozumieć, że zagrożenie, które stanowi islamski fundamentalizm, nie jest wydumane i nie powinno być rozumiane w kategoriach wolności słowa – to często zatrzymuje zachodnich polityków przed zdecydowanym działaniem.

- w innym wypadku pozwalamy islamistom budować własne instytucje na Zachodzie, które wypełniają lukę edukacyjną oraz profesjonalną państwa. Państwa Zachodu nie powinny zostawiać instytucji i organizacji, które tworzą imigranci i imigrantki samym sobie; powinny je wspierać, wchodzić z nimi w dialog i monitorować.

Czytelnikom i czytelniczkom chciałabym też przypomnieć, że najlepszymi sojusznikami w walce z radykalnym islamem są umiarkowani i progresywni muzułmanie i muzułmanki, którzy dają przykład alternatywy dla fundamentalizmu. Jeśli mówimy o całej społeczności, jak o ekstremistach, to ona to internalizuje i właśnie taka się staje.

Afganistan w słowniku wielu osób stał się synonimem braku nadziei. Czy to pomyłka? Czy jest coś, co umyka nam, patrząc na Afganistan z zewnątrz?

Afganistan od wielu lat jest na szarym końcu światowego rankingu szczęścia i taka jest prawda – Afganistan jest smutny, nasi artyści, aktywiści, naukowcy są smutni. Wcześniej mówiłam o afgańskich mężczyznach, którzy są zagubieni i zrozpaczeni – wielu z nich faktycznie nie ma żadnej nadziei. Z wiarą patrzę jednak na młode pokolenie, szczególnie młode kobiety, które znoszą najgorsze rodzaje opresji, jednocześnie się nie poddając i szukając niezależnej edukacji i mediów. Czasami nie jestem w stanie dokończyć czytania raportów z Afganistanu, bo przemoc w nich opisana jest tak ekstremalna. Ale potem wracam myślami do historii naszego kraju – do perskich baśni, do wierszy Rumiego, do wszystkich naszych architektów, pisarzy i naukowców.

* Maryam Rayed – afgańska obrończyni praw człowieka w tym praw kobiet. Od przejęcia władzy przez Tabliban w 2021 r. mieszka w USA.