IPN wybiela „Burego”. Nie jest winny ludobójstwa, bo „mógł puścić z dymem więcej białoruskich wiosek”

W sprawie Burego i zbrodni w kilku białoruskich wsiach w styczniu i lutym 1946 roku IPN przeprowadził śledztwo w latach 2002-2005. Chodziło o zamordowanie 79 osób przez oddział Romualda Rajsa „Burego”. Rajs był oficerem 3. Wileńskiej Brygady Narodowego Zjednoczenia Wojskowego - nacjonalistycznej organizacji podziemia antykomunistycznego, wywodzącej się ze skrajnej prawicy.

Ustalenia z 2005 roku

Śledztwo zostało wówczas umorzone „wobec prawomocnego zakończenia postępowania o te same czyny przeciwko sprawcy kierowniczemu oraz śmierci bezpośrednich sprawców i niewykrycia części z nich”.

Rajs został skazany przez komunistyczne władze na śmierć w 1949 roku. 46 lat później sąd Warszawskiego Okręgu Wojskowego unieważnił ten wyrok. Prokuratorom IPN udało się ustalić wiele faktów na temat wydarzeń z 1946 roku, ale zaniechali stawiania zarzutów sprawcom, którzy od dawna nie żyli.

Szeroki komunikat ze śledztwa dawał jednak wgląd w ustalenia śledczych. A ustalenia te nie są wygodne dla dzisiejszej polityki pamięci prowadzonej przez rządzących. Według śledczych IPN:

„Nie kwestionując idei walki o niepodległość Polski prowadzonej przez organizacje sprzeciwiające się narzuconej władzy, do których należy zaliczyć Narodowe Zjednoczenie Wojskowe, należy stanowczo stwierdzić, iż zabójstwa furmanów i pacyfikacje wsi w styczniu lutym 1946 roku nie można utożsamiać z walką o niepodległy byt państwa, gdyż noszą znamiona ludobójstwa. W żadnym też wypadku nie można tego, co się zdarzyło, usprawiedliwiać walką o niepodległy byt Państwa Polskiego”.

Wybielanie Rajsa

Dziś IPN próbuje Rajsa wybielać. Problem w tym, że komunikat z 11 marca 2019 nie ma żadnej mocy prawnej, można go uznać co najwyżej za polemikę. I to w dodatku średnio udaną. Pod komunikatem nikt nie podpisał się z imienia i nazwiska.

We wstępie czytamy:

Czym są „najnowsze badania”, na które powołują się anonimowi autorzy IPN? Chodzi o dwa artykuły z pisma „Glaukopis” pióra dr. Kazimierza Krajewskiego z warszawskiego IPN i Grzegorza Wąsowskiego z Fundacji Pamiętamy oraz dwie książki: monografię Narodowego Zjednoczenia Wojskowego i biografię „Burego” autorstwa Michała Ostapiuka.

We wstępie do cytowanego w komunikacie artykułu „Kapitan Romuald Rajs a Białorusini – fakty i mity” autorzy piszą, że „Bury” jest jednym z najczęściej atakowanych „wyklętych”. Autorzy nie powołują się na żadne nowe odkrycia – po prostu przedstawiają inną interpretację.

Odwołują się do pokrętnej logiki: „Miał przecież możliwości, by puścić z dymem nie pięć, ale znacznie więcej wiosek białoruskich w powiecie Bielsk Podlaski”. [To zdanie, pisane takim językiem, jest dosłownie zacytowane w komunikacie IPN wybielającym Burego; nam również trudno w to uwierzyć – przyp. OKO.press.]

Nacjonalistyczny magazyn – autorytet IPN

Pismo „Glaukopis” znajduje się na liście czasopism punktowanych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego od 2013 roku. Za publikację w nim można jednak otrzymać tylko 4 punkty (najwyższa możliwa wartość to 50). W radzie programowej zasiadają m.in. prof. Jan Marek Chodakiewicz i prof. Jan Żaryn. Redaktorem naczelnym jest dr Wojciech Muszyński.

Pierwszy to polsko-amerykański naukowiec zajmujący się przede wszystkim stosunkami polsko-żydowskimi. „Antypolska fala w USA wróciła w formie neostalinowskiej. Nadzieja jest w Polakach!”, „Sorosowe wygibasy”, „Jak wyjść z kleszczy postkomunizmu i lewackiego globalizmu?” – tak brzmią przykładowe tytuły jego artykułów z „Najwyższego Czasu”.

Jan Żaryn to historyk, senator PiS, znany choćby z pogardy dla Ukraińców. Uważa, że dzięki Polsce przetrwały w historii inne narody chrześcijańskie oraz, że należy wznowić ekshumacje w Jedwabnem.

Uczniowie Żaryna

Z kolei Muszyński, uczeń Żaryna, znany jest ze swoich nacjonalistycznych poglądów. Jako student, chodził na Uniwersytet Warszawski w mundurze wzorowanym na stroju przedwojennego ONR. Z pracy w IPN omal nie wyleciał, gdy udostępnił na Facebooku grafikę Narodowego Odrodzenia Polski, która przedstawiała Baracka Obamę na szubienicy.

„Glaukopis” i jego patroni prezentują jasne poglądy. W 2008 roku ukazał się w piśmie artykuł, który usprawiedliwiał morderstwo dwóch ważnych członków AK - Jerzego Makowieckiego i Ludwika Widerszala (obaj pełnili kierownicze role w Biurze Informacji i Propagandy AK) latem 1944 roku przez narodowców, którzy uważali, że obaj kolaborują z komunistami. Na jego łamach analizuje się myśl Romana Dmowskiego i politykę Hiszpanii generała Franco, promuje pamięć o Brygadzie Świętokrzyskiej NSZ. „Glaukopis” nie jest normalnym pismem historycznym, a przestrzenią dla skrajnej prawicy, w której mogą wybielać zbrodnie nacjonalistów z przeszłości. Dla autorów komunikatu IPN pismo to jest podstawowym autorytetem w sprawie „Burego”.

Naczelny „Glaukopisu” Wojciech Muszyński, jest współautorem trzeciej publikacji, na którą powołuje się IPN w komunikacie. Chodzi o monografię „Przeciwko Pax Sovietica. Narodowe Zjednoczenie Wojskowe i struktury polityczne ruchu narodowego wobec reżimu komunistycznego 1944–1956”, którą napisał z dr. Mariuszem Bechtą.

Bechta również pracuje w IPN. Był redaktorem innego nacjonalistycznego periodyku „Templum Novum”. Pismo zasłynęło publikacją na Facebooku nazistowskiego plakatu, który zachęcał do kolaboracji w walce z bolszewizmem. Bechta nie ma najlepszego zdania o Armii Krajowej. Według niego była ona:

W latach 90. Bechta założył wydawnictwo, które dystrybuowało płyty neonazistowskich zespołów – Honor i Konkwista 88 (od ósmej litery alfabetu, czyli "h" – jak Heil Hitler). O przeszłości Bechty przypomniał Adrian Zandberg we wpisie na facebooku komentującym komunikat IPN ws. „Burego”:

Biograf „Burego”

Biografia „Burego”, na którą powołują się autorzy komunikatu, została wydana w 2019 roku przez IPN. Trudno dowiedzieć się jednak, co w biografii podważa ustalenia prokuratorów IPN z 2005 roku. Dowiadujemy się jedynie, że Michał Ostapiuk prezentuje podobne tezy jak inni cytowani w komunikacie autorzy.

W 2016 roku Ostapiuk podpisał się pod oświadczeniem „W obronie dobrego imienia kpt. »Burego«”. Autorzy oświadczenia zaprzeczają jakimkolwiek błędom Rajsa podczas akcji w białoruskich wsiach na przełomie stycznia i lutego 1946 roku. Na końcu piszą o „Burym”:

„Należy do grona Żołnierzy Wyklętych – tych, którym zawdzięczamy wolną Polskę”.

Ostapiuk jest zatrudniony jako „specjalista” w delegaturze IPN w Olsztynie. Jest autorem licznych artykułów na temat „Burego”, publikował m.in. w „Naszym Dzienniku”.

Białoruski punkt widzenia

Temat „żołnierzy wyklętych” zdominował politykę pamięci PiS, prowadzoną przede wszystkim za pomocą IPN. Nie wszyscy podchodzą jednak do historii podziemia w ten sam sposób jak historycy IPN i czciciele kultu „wyklętych”. Historię od strony ofiar „Burego” opisuje Białoruskie Towarzystwo Historyczne. Towarzystwo prowadzi projekt „Nasza Pamięć”, w którym chce prezentować białoruski punkt widzenia na powojenny dramat Białorusinów.

Przewodniczący BTH Oleg Łatyszonek mówił w styczniu "Wyborczej":

„Nie jest zadaniem twórców projektu »Nasza Pamięć« walka z kultem »żołnierzy wyklętych«, ale walka o prawdę. Projekt nazywa się »Nasza Pamięć«, bo rozumiemy, że inni mają własną pamięć, ale my, tutejsi Białorusini, mamy swoją i nie pozwolimy sobie narzucić cudzego punktu widzenia”.

Do dziś na Podlasiu żyją ludzie, wśród których obecna jest pamięć o zbrodniach "Burego" - jego oddział zabił członków ich rodzin. „Nasza Pamięć” ma za zadanie pokazać ich punkt widzenia. W lutym 2019 roku reporter OKO.press rozmawiał z jedną z mieszkanek Hajnówki, której dziadek zginął z rąk "Burego".

Przepisywanie historii

IPN nie zaprezentował nowych faktów, które zmieniają naszą wiedzę na temat wydarzeń ze stycznia i lutego 1946 roku na Podlasiu. W komunikacie podał kilka interpretacji wydarzeń autorstwa osób przychylnych legendzie „żołnierzy wyklętych”. W ten sposób podważa ustalenia śledztwa, które trwało trzy lata.

Komunikat może wydać się słabym argumentem w dyskusji historycznej, ale nie wolno go zlekceważyć z dwóch powodów.

Po pierwsze, będzie zapewne podnoszony jako argument w dyskusji historycznej, gdy ktoś powoła się na ustalenia śledztwa zakończonego w 2005 roku. Należy wówczas pamiętać, że kilka odmiennych interpretacji zbrodni „Burego” nie przekreśla tego, co ustalił prokurator IPN 14 lat temu.

Po drugie, nie można wykluczyć, że jest to wstęp do wznowienia śledztwa, które tym razem zaprezentuje wnioski zgodne z polityką historyczną PiS. Przedstawicieli Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu IPN zadaliśmy pytanie, czy w tej sprawie planuje się kolejne śledztwo. Czekamy na odpowiedź.