Jak się skończy pandemia? W ogóle tego nie zauważymy [CO NAS CZEKA W 2022]

Weszliśmy w trzeci rok z SARS-CoV-2. Na całym świecie wirus pochłonął już (oficjalnie) 5 mln ludzkich istnień. Żeby uzyskać bardziej realistyczny obraz, należy zdaniem ekspertów pomnożyć tę liczbę co najmniej przez przez 3,5. A więc 18 mln ludzi zmarło na COVID-19, miliony zmagają się z długotrwałymi skutkami tej choroby. Kolejne miliony z powodu przepełnienia szpitali czy przedłużających się lockdownów nie otrzymało na czas pomocy medycznej.

I końca nie widać - w Polsce nie opadła jeszcze porządnie fala wywołana wariantem delta, a pojawił się omikron - bardziej zaraźliwy, ale wszystko wskazuje na to, że mniej groźny dla człowieka wariant. Mała to jednak pociecha, bo ze względu na swą większą zakaźność i tak może spowodować zapaść systemu szpitalnego.

W trzecim roku pandemii chciałoby się wiedzieć, kiedy to się wreszcie skończy. A nawet - czy w ogóle się skończy, bo okazuje się, że to wcale nie jest dla wszystkich takie oczywiste. Kiedy w lutym 2021 roku zapytaliśmy w naszym sondażu, kiedy nastąpi koniec pandemii, 30 proc. badanych odpowiedziało, że... zostanie z nami na zawsze.

Z kolei duża część opinii publicznej jest przekonana, że koniec pandemii nastąpi wtedy, kiedy całkowicie wyeliminujemy SARS-CoV-2 - pozbędziemy się go jak wirusa ospy prawdziwej, albo zminimalizujemy jego występowanie jak wszystkich tych wirusów, przeciw którym obowiązkowo szczepimy nasze dzieci.

Tak, jak inne koronawirusy, które powodują u człowieka łagodne przeziębienia, albo jak grypa sezonowa.

Jak tłumaczył w czerwcu 2021 roku OKO.press prof. Krzysztof Pyrć, wirusolog z Małopolskiego Centrum Biotechnologii przy Uniwersytecie Jagiellońskim, „epidemie kończą się nie dlatego, że osiągamy odporność zbiorowiskową i nikt nie choruje, tylko przebieg tej choroby jest inny. To tak naprawdę wydarzyło się z hiszpanką. Kiedy prawie wszyscy ją przechorowali, w kolejnych latach (bo z tym wirusem grypy mieliśmy do czynienia do lat 50. XX wieku) nasz układ immunologiczny nie blokował zakażenia, ale sprawiał, że przebieg choroby był łagodniejszy. Mam nadzieję, że jak przy hiszpance i innych koronawirusach sezonowych za rok, dwa, trzy z pandemicznej skali problemu przejdziemy do skali medycznej”.

Wirus mutując stara się ominąć bariery immunologiczne naszego organizmu, czyli stać się nierozpoznawalnym dla przeciwciał, a i nasza odporność nabyta dzięki szczepionce lub zakażeniu z czasem się zmniejsza (a przynajmniej tak działo się do tej pory). Ale z drugiej strony to stopniowy proces, który nie musi oznaczać całkowitej utraty odporności. Oprócz odporności humoralnej, czyli związanej z obecnością przeciwciał wobec danego wirusa lub innego patogenu, nasze organizmy bronią się jeszcze za pomocą tzw. odporności komórkowej - czyli obecności komórek układu odpornościowego będących w stanie rozpoznać patogen i przeprowadzić proces jego zniszczenia.

Na przykład wstępne analizy naszej odporności komórkowej wobec wariantu omikron są obiecujące - w testach laboratoryjnych limfocyty T rozpoznawały wirusa i inicjowały obronę. Wydaje się, że również w prawdziwym życiu osoby zaszczepione mają mniejszą szansę na zakażenie omikronem niż niezaszczepione - w tym duńskim badaniu 3,7 raza mniejsze.

Czy można pozbyć się wirusa?

A dlaczego nie sposób wyeliminować SARS-CoV-2 raz na zawsze przecinając transmisję - np. zamknąć całą ludzkość na dwa tygodnie w domu? Pomijając już fakt, że to nierealne, to ten koronawirus ma wyjątkowe zdolności do przeskakiwania z jednego gatunku zwierząt (w tym ludzi) na inny. Znaleziono go nawet u hipopotamów. Zdarzyło się już również, że wirus przepasażował przez zwierzę i wrócił na człowieka - tak było w Polsce w przypadku norek.

Magazyn „Nature" przeprowadził w styczniu 2021 roku sondaż, pytając setkę wirusologów, immunologów i specjalistów chorób zakaźnych, jak skończy się pandemia. Aż 89 proc. z nich opowiedziało się za endemicznością wirusa - a z pozostałych 11 proc. tylko 5 proc. uważało, że tak się nie stanie. Pozostali wstrzymali się od opinii ze względu na brak wystarczających danych.

Problem w tym, że trudno na tym etapie określić, jak długo będzie trwał ten proces i na jakim poziomie ostatecznie SARS-CoV-2 się „ustatkuje". Trevor Bedford, jeden z czołowych ekspertów od mutacji wirusów, spróbował w październiku 2021 roku określić, jak może wyglądać „COVID endgame".

Przede wszystkim ten proces nastąpi w różnych miejscach w różnym czasie - są bowiem miejsca na świecie, które już ciężko zostały doświadczone epidemią, są też takie, gdzie bardzo wysoki jest poziom zaszczepienia. Tam odporność populacji będzie już na tyle duża, że SARS-CoV-2 będzie musiał położyć uszy po sobie i narobić kłopotu tylko niewielkiej części ludności, która wciąż jest na niego podatna. Bedford podaje przykład grypy, która w USA co roku zakaża 10 proc. populacji i powoduje około 30 tys. zgonów rocznie.

Nie jest łatwo określić na tym etapie, ile możemy mieć rocznie zakażeń, ile osób ciężko przejdzie chorobę, i ile umrze. Zależy to od tego, na jakim poziomie ustabilizuje się zakaźność wirusa, jakie będzie jego przesunięcie antygenowe (czyli mutacje w kierunku omijania naszej odporności), na ile sami będziemy tracić odporność i wreszcie w jakim stopniu będzie patogenny, czyli jak ciężką chorobę będzie wywoływał.

Według Bedforda SARS-CoV-2 po przejściu w endemiczność może w USA powodować między 40 a 100 tys. zgonów rocznie, czyli jednak więcej niż grypa sezonowa. Szczepienia nadal będą chroniły przed ciężkim przebiegiem choroby, w mniejszym stopniu przed zakażeniem.

Jego prognoza pochodzi jednak z czasów sprzed omikronu - który chyba wielu ekspertów zaskoczył jako wariant dużo bardziej zakaźny, ale mniej patogenny - nie jest w stanie tak poważnie uszkadzać płuc jak poprzednie warianty.

A kiedy będziemy mogli powiedzieć, że pandemia się skończyła?

Na to pytanie nie ma prostej odpowiedzi, bo koniec wcale nie jest łatwy do zaobserwowania. Jak piszą w „British Medical Journal" David Robertson i Peter Doshi, badacze wcale nie są co do tego zgodni w przypadku grypy hiszpanki czy kolejnych XX-wiecznych pandemii grypy. Kolejne fale są bowiem coraz słabsze, jak kręgi na wodzie, aż wreszcie stają się niezauważalne.

Ich teza: pandemia kończy się wtedy, kiedy opinia publiczna przestaje ją zauważać. W latach 1928-29 hiszpanka spowodowała w USA ponad 100 tys. nadmiarowych śmierci, ale raczej nikt nie umieszcza końca tej pandemii dalej niż w 1920 roku.

Czy stanie się to w tym roku, a może za dwa lata? Nie zależy to wyłącznie od kolejnych wariantów wirusa, ale także od naszego zmęczenia pandemią i woli, żeby pójść dalej.

Czasy post-pandemiczne? Już w nich żyjemy

Jakie skutki społeczne pozostawi po sobie pandemia SARS-CoV-2? Zapytałam o to psychologa społecznego, prof. Michała Bilewicza z Uniwersytetu Warszawskiego. Jego zdaniem raczej szybko o niej zapomnimy, bo „dobrze zapamiętujemy te wydarzenia, które mają jasno określony początek i koniec. Tak jak działania wojenne, kiedy dwie strony konfliktu podpisują zawieszenie broni".

Wtóruje mu prof. Michał Wróblewski, socjolog z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika i współautor książki o socjologii epidemii:

„Gdy waliły się wieże WTC w Nowym Jorku, czy gdy bankrutował bank Goldman Sachs, to wielu ekspertów było niemal pewnych, że cały świat mocno się zmieni, ale prawie nikt nie był pewien w jaki dokładnie sposób się to zdarzy. Świat się oczywiście zmienił, ale wielu z nas na co dzień tego nie zauważyło. Podobnie będzie z pandemią. Różnica pomiędzy tymi wydarzeniami jest jednakże taka, że jako wydarzenie rozciągnięte w czasie bezustannie transformuje nasze życie społeczne. Mówiąc innymi słowy, już żyjemy w społeczeństwie post-pandemicznym, chociaż jeszcze nie zdajemy sobie z tego sprawy".

Prof. Bilewicz mówi, że w badaniach widać, że u ludzi, którzy poczuli się rzeczywiście zagrożeni epidemią koronawirusa wzrósł autorytaryzm. Nie wszędzie jednak objawia się on jednakowo. „W Polsce u takich osób wzrosła agresja autorytarna, czyli niechęć do obcych, tych, którzy są w jakiś sposób nietypowi, nie zgadzają się z władzą. Ale na przykład w Niemczech wzrosło autorytarne posłuszeństwo, czyli zaufanie do władz, przywiązanie do porządku" - mówi ekspert.

Jeszcze bardziej podzieleni

Z kolei socjolog, prof. Wróblewski zauważa, że „pandemia jako wydarzenie społeczne ma duży potencjał do pogłębienia polaryzacji, ponieważ dotyka bardzo wrażliwej sfery naszego życia – zdrowia. Jeżeli COVID stanie się chorobą endemiczną, to społeczeństwo prawdopodobnie zróżnicuje się ze względu na poziom postrzegania ryzyka w związku z koronawirusem.

Prof. Bilewicz też jest zdania, że autorytarne tendencje mogą skutkować większą polaryzacją. Jego zdaniem ich wygaszenie będzie trwało długo i może wpłynąć na sposób, w jaki ludzie będą reagowali na wydarzenia tego typu. Duża część z nas miała bowiem do czynienia ze śmiercią w swoim otoczeniu, wśród najbliższych, ale nie jest to przepracowana trauma. „Mam wrażenie, że o tych śmierciach się nie mówi, nie upamiętnia się zmarłych, wszystko jest trochę wyparte. To może powodować objawy typowe dla PTSD. Wiemy, że PTSD w w mniejszym stopniu występuje w tych krajach i kulturach, gdzie jest gotowość do mówienia o traumie, do uznania czyjegoś cierpienia, a pojawia się znacznie częściej, kiedy traumy są przemilczane, niedopowiedziane i nie ma odpowiednich działań ze strony państwa, które by się z tym faktem zmierzyło czy konfrontowało.

Ludzie wtedy reagują nadpobudliwie, często postrzegają różne wydarzenia jako nadmiernie zagrażające. Doświadczenia z czasu epidemii powracają w formie natrętnych, powracających wspomnień, które uniemożliwiają koncentrację, normalne funkcjonowanie".

W Polsce rzeczywiście ofiary COVID-19 są upamiętniane tylko oddolnie. Nie było, jak w innych krajach, oficjalnych państwowych uroczystości, które by oddały hołd ich pamięci i pochyliły się nad cierpieniem ich bliskich. A jesteśmy państwem, które epidemia doświadczyła wyjątkowo boleśnie, jeśli chodzi o liczbę ofiar - także z powodu politycznych rachub rządzących.

Prof. Wróblewski: „Państwo w dużej mierze wycofało się z aktywnego zarządzania kryzysem, delegując w dużej mierze kluczowe decyzje na społeczeństwo (np. w zakresie obostrzeń czy szczepień). To będzie miało swoje konsekwencje w tym, że prawdopodobnie spadnie poziom zaufania wobec instytucji publicznych, a bardziej ugruntuje się przekonanie o indywidualnej odpowiedzialności. To, jak sądzę, przyczyni się do pojawienia się pewnej formy atomizacji społecznej, opartej na postawach indywidualistycznych i familiarystycznych".

Przeglądając media społecznościowe można odnieść wrażenie, że w pandemii wzrósł odsetek osób, które wierzą w najróżniejsze teorie spiskowe na jej temat. Jednak prof. Bilewicz obala to przekonanie: „Jak patrzymy na badania podłużne prowadzone przed pandemią i w czasie pandemii, to nie widzimy, żeby wiara w teorie spiskowe w jakiś znaczący sposób wzrosła. Ale przedtem ci, którzy wierzą w teorie spiskowe, trzymali je dla siebie, nie próbowali nawrócić całego świata. Teraz poczuli wiatr w żaglach, bo zrozumieli, że teraz mogą w jakiś sposób wpłynąć na działania polityków. Mają już swoją reprezentację parlamentarną, czyli Konfederację. To może pójść jeszcze dalej - ktoś spoza obecnego parlamentu może próbować zbudować jakąś siłę polityczną wyłącznie na hasłach antynaukowych czy antyszczepionkowych, zrobić to w sposób, który może połączyć antyszczepionkowców prawicowych i kontrkulturowych".

Innymi słowy: może i nie zauważymy, kiedy skończy się pandemia, ale jej skutki pozazdrowotne raczej zauważymy. A w zasadzie już je widzimy. Skutki zdrowotne też zresztą będziemy odczuwać długo: oprócz tego, że wiele osób będzie cierpiało na tzw. długi covid, zaciągnęliśmy „dług zdrowotny" - z powodu pandemii wiele schorzeń nie zostało zdiagnozowanych odpowiednio wcześnie. Zapewne jeszcze przez lata będzie widać we wskaźnikach zdrowia publicznego, że jesteśmy społeczeństwem chorującym ciężej i umierającym wcześniej niż poprzednio.