Lista czasopism naukowych: polityczne wpisy, kurioza, pomyłki i błędy

Długo wyczekiwany dokument z listą Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego został opublikowany 31 lipca. Plik w Excelu z liczącą 29 tys. 37 pozycji listą czasopism punktowanych można znaleźć na stronie ministerstwa.

Ta lista ma kluczowe znaczenie dla tysięcy polskich naukowców. Już od czasów rządów PO–PSL i rozpoczętych reform w nauce przez ówczesną ministrę prof. Barbarę Kudrycką dorobek naukowy instytutów i wydziałów ocenia się w punktach, które naukowcy otrzymują za publikacje.

„Punkty” najlepiej wyobrazić sobie jako walutę, za którą uczelnie kupują pozycję w rankingach — zostają przyporządkowane do różnych kategorii badawczych (A+, A, B+ itp.). W ślad za wyższą kategorią idzie wyższa dotacja z budżetu. Co więcej, zgodnie ze zmianami wprowadzonymi przez ministra Gowina, tylko jednostki z kategorią co najmniej B+ w danej dyscyplinie będą mogły nadawać stopnie naukowe (doktora i doktora hablitowanego). Ma to ogromne znaczenie dla prestiżu i statusu uczelni.

Teoretycznie ministerstwo twierdzi, że dorobku poszczególnych naukowców nie należy wyceniać w punktach, bo liczy się ocena merytoryczna — mają one służyć tylko do oceny poszczególnych jednostek. W praktyce oczywiście od naukowca oczekuje się zazwyczaj dostarczenia odpowiedniej liczby punktów dla uczelni, niekiedy zapisując to nawet w umowach o pracę.

Jak się zdobywa punkty? Publikując w odpowiednich miejscach. Nikt naturalnie nie ocenia merytorycznej wartości dziesiątków tysięcy publikacji naukowych, które co roku powstają w Polsce. Liczy się wyłącznie miejsce publikacji. Ministerstwo zakłada, że dobre i cieszące się dużą renomą pisma przyjmują do druku dobre artykuły.

W styczniu 2019 r. OKO.press pisało o kontrowersjach wokół listy wydawnictw naukowych — tych wydawnictw, w których publikacja jest uznawana przez urzędników z ministerstwa za uprawianie nauki. Znalazły się na niej rozmaite kurioza — wyceniono np. wysoko kościelne wydawnictwa, które (oprócz wydawania książek) zajmują się handlem dewocjonaliami.

Prace nad listą: tajemnica i brak transparentności

Lista czasopism jest owocem pracy 44 zespołów doradczych z 44 oficjalnie uznawanych przez ministerstwo dyscyplin naukowych. W każdym z tych zespołów pracowało od 3 do 10 specjalistów. Listę nazwisk i skład zespołów można znaleźć tutaj.

W praktyce ich zadanie sprowadzało się do oceny kilkudziesięciu tysięcy czasopism naukowych z całego świata, przypisanie ich do poszczególnych dyscyplin oraz wyznaczenia oceny w punktach. Jako podstawa posłużyły im dwie dwie wielkie bazy danych czasopism naukowych prowadzone przez międzynarodowy koncern wydawniczy Elsevier — Scopus i Web of Science (o praktykach biznesowych Elsevier pisaliśmy m.in. tutaj).

Członkowie zespołów mieli na to niewiele czasu — w praktyce nieco ponad 2 miesiące. Jak dowiedziało się od jednego z członków zespołów OKO.press, otrzymali 500 zł wynagrodzenia.

Kłopot z listą polegał m.in. na tym, że to samo czasopismo mogło być przypisane do różnych dyscyplin i w każdej mieć inną punktację. Trzeba było wówczas ustalić jedną. Robiła to Komisja Ewaluacji Nauki, nowe ciało powołane przez ministra Jarosława Gowina w 2019 r. Mogli to też robić urzędnicy. Oceny eksperckie zostały w wielu wypadkach w tajemniczy sposób pozmieniane — przy czym sami eksperci nie wiedzieli, kto je zmieniał i według jakich zasad. Członek jednego z zespołów,

prof. Dariusz Jemielniak, specjalista od zarządzania, pisał w publicznej dyskusji na Facebooku:

Żeby było ciekawiej, lista działa wstecz. Obowiązuje formalnie od 1 stycznia i według niej będą oceniane tegoroczne publikacje naukowców.

Dodajmy, że w wielu czasopismach naukowych cykl publikacyjny (od zgłoszenia artykułu do jego publikacji) wynosi ponad rok.

Błędy, wpadki, polityczne motywy

Naukowcy szybko znaleźli też na liście błędy, kuriozalne pomyłki i rozmaite zmiany mogące świadczyć o politycznych ingerencjach w ocenę.

Oto garść przykładów.

• Wydawane przez IPN pismo „Pamięć i Sprawiedliwość” — z którego w 2016 r. władze usunęły w atmosferze skandalu i wśród międzynarodowych protestów całą redakcję — otrzymało 70 punktów (miało 10). Równocześnie pismo „Zagłada Żydów” — które naraziło się władzy publikując niewygodne dla polityki historycznej rządu PiS artykuły o postawie Polaków wobec Zagłady — otrzymało 20 punktów (miało 11).
• Nisko wyceniono wiele renomowanych polskich czasopism socjologicznych. Np. „Kultura i Społeczeństwo” otrzymała 20 punktów. Wydawany od 1930 r. „Przegląd Socjologiczny” otrzymał 20 punktów, a równie renomowany „Polish Sociological Review” — 40 punktów. Anglojęzyczne (i raczej niszowe) „Porn studies” otrzymało 70 punktów. Socjologowie rozpoczęli już zbieranie uwag w tej sprawie. „Na liście czasopism socjologicznych jest np. Mission Studies (teologiczne pismo), które ma 140 p. albo Studia Warmińskie (teologiczne pismo), które mają 40 p. tyle samo co Studia Socjologiczne i o 20 p. więcej niż Przegląd Socjologii Jakościowej” — pisał na Facebooku prof. Krzysztof Jaskułowski z SWPS w Warszawie.

• Rocznik Instytut Europy Środkowej otrzymał 70 punktów. Rzecz w tym, że sam Instytut nie istnieje — został zlikwidowany przez PiS specjalną ustawą. Pismo jednak zostało przejęte przez nową redakcję, powiązaną — jak napisał nam jeden z lubelskich naukowców — z prof. Waldemarem Paruchem, politologiem z Lublina i zarazem jednego z głównych ekspertów politycznych PiS (kandydował m.in. w wyborach z tej partii, jest dziś szefem rządowego Centrum Analiz Strategicznych).
• Szczególnie dotknięte zostały oprócz socjologii nauki prawne. Komentował to dr. hab. Grzegorz Krawiec z Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie na portalu Prawo.pl. Pisał:

„W wykazie nie ma wielu zasłużonych pism, które rozpoznawalne są w środowisku prawniczym. (…) brakuje całego szeregu czasopism, które od dawna (czasem od dziesięcioleci) publikują znaczące artykuły o wysokim poziomie naukowym. Chodzi m.in. o "Samorząd Terytorialny", "Finanse Komunalne", "Przegląd Prawa Publicznego", "Orzecznictwo Sądów Polskich", "Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego " i wiele innych. (…) Szczególnie dotyka to przedstawicieli nauki prawa publicznego. (…) Na liście znalazły się także np. prawnicze czasopisma afrykańskie; nie sądzę, by czytelnik takich czasopism (nawet jeżeli dane pismo znajduje się w bazie międzynarodowej), zainteresowany był problemami prawa polskiego”.

• Znikło z listy w ogóle czasopismo „Nowa Krytyka”, ukazujące się od 1991 r. Zbiegiem okoliczności stało się po wejściu policji na organizowaną przez pismo konferencję o Marksie.
• Wypadło w ogóle bądź zostało wycenione bardzo nisko wiele czasopism ważnych w poszczególnych dyscyplinach, ale nie ukazujących się po angielsku (tylko np. po niemiecku albo po rosyjsku);
• Na liście znalazło się np. popularne czasopismo biznesowe „Forbes” (40 p.), oraz publicystyczne „New York Review of Books” (100 punktów) czy „New York Times Book Review” (70 punktów).
• Na listę trafił także "Journal of Parapsychology" (40 punktów). Parapsychologia — wyjaśniamy ministrowi nauki — nie jest nauką.

Podobnych przykładów dziwacznych decyzji można znaleźć znacznie więcej, ale nie chcemy zanudzać nimi czytelnika.

Dyrektor zachęca do utylizacji (materiałów)

Cały proces ustalania punktacji był całkowicie nieprzejrzysty dla środowiska naukowego — w tym dla naukowców, którzy brali w nim udział (członkowie zespołów dawali tylko rekomendacje). Wkrótce po publikacji listy dyrektor Departamentu Nauki w ministerstwie Aleksander Dańda rozesłał do członków zespołów e-mail (publikujemy go w całości na końcu). Wzywał w nim (a właściwie wydawał polecenie) do „utylizacji” wszystkich materiałów roboczych związanych z pracami nad listą. Zacytujmy:

„To dobry przykład próby radykalnego ucinania transparencji i społecznej kontroli środowiskowej” — pisała OKO.press naukowczyni, która udostępniła nam ten e-mail. Opublikował go na swoim profilu na Facebooku także prof. Waldemar Kuligowski, antropolog kultury (ale bez podania nazwiska nadawcy). Według prof. Kuligowskiego list dyr. Dańdy został sprowokowany pytaniami o procedurę zmian na liście wprowadzanych przez ministerstwo — oraz o tryb odwoławczy, którego nie ma. Ministerstwo w ten sposób chce utrudnić porównanie wersji listy przygotowanej przez ekspertów z jej ostateczną wersją wyprodukowaną przez urzędników.

OKO.press zwróciło się do dyr. Dańdy z pytaniem o powód wystosowania takiej prośby. Do chwili publikacji tego artykułu nie otrzymaliśmy odpowiedzi.

Dyskusję nad listą podsumował w publicznym komentarzu na Facebooku prof. Antoni Dudek, politolog i historyk, członek ministerialnego zespołu:

E-mail od Aleksandra Dańdy, dyrektora Departamentu Nauki, do członków zespołów oceniających czasopisma naukowe.

__

"Szanowni Panowie Profesorowie,

odnosząc się do maila w sprawie opublikowanego Komunikatu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 31 lipca 2019 r. w sprawie wykazu czasopism naukowych i recenzowanych materiałów z konferencji międzynarodowych wraz z przypisaną liczbą punktów, uprzejmie wyjaśniam, że wykaz został sporządzony w oparciu o rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 7 listopada 2018 r. w sprawie sporządzania wykazów wydawnictw monografii naukowych oraz czasopism naukowych i recenzowanych materiałów z konferencji międzynarodowych (Dz. U. poz. 2152 oraz z 2019 r. poz. 335). Na tej podstawie zespoły doradcze opracowały wstępną punktację czasopism naukowych, którą następnie przekazano Komisji Ewaluacji Nauki (KEN). KEN po weryfikacji zmian proponowanych przez zespoły doradcze przekazał projekt wykazu ministrowi nauki i szkolnictwa wyższego, który ogłosił wykaz.

Należy przy tym przypomnieć, że Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego zarządzeniem z dnia 25 stycznia 2019 r. w sprawie powołania zespołów doradczych do spraw wykazów czasopism naukowych i recenzowanych materiałów z konferencji międzynarodowych powołał zespoły doradcze na okres od dnia 28 stycznia 2019 r. do dnia 15 maja 2019 r. Taka konstrukcja powołania zespołu oznacza, że po dniu 15 maja 2019 r. udostępnianie oraz wykorzystywanie do innych celów wszelkich posiadanych zbiorów odnośnie prac związanych z tworzeniem listy czasopism jest uznawane za niedopuszczalne. Dokumenty tego rodzaju, będące w posiadaniu członków ww. zespołów doradczych, powinny zostać zutylizowane.

Należy również zwrócić uwagę, że posługiwanie się adresami mailowymi osób, których kadencja już się zakończyła, jest niezgodne z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (ogólne rozporządzenie o ochronie danych) Dz. Urz. UE L 119/1, z 4.5.2016, zwanego „RODO”.

Z wyrazami szacunku

Aleksander Dańda"