Maturzyści 2023. Przepraszam za taką maturę i za to, co spotkało Was wcześniej

Swojemu synowi maturzyście i wszystkim, którzy podchodzą właśnie do nowej matury po eksperymencie, któremu poddawano ich od 2016 roku, z pandemią i wojną w tle chciałabym powiedzieć: Przepraszam w imieniu dorosłych! Tylko tyle mogę dla Was zrobić. Na pociechę dorzucam wizję szkoły i matury, która jest na szczęście nie tylko w moich marzeniach – pisze Agnieszka Ciesielska* (zdjęcie na górze artykułu; jeśli nie widzisz go w całości, powiększ stronę w przeglądarce skrótem: “ctrl i +” lub “command i +"), przez ćwierć wieku polonistka w liceum im. Witkiewicza w Warszawie, od 2022 roku pracuje w szkole społecznej. Jej artykuł pod ramką.

Szkoła na wybory. Zamiast bzdur typu "seksualizacja dzieci" zapraszamy na rozmowę serio o polskiej szkole, jako źródle cierpień, ale także nadziei. Korzystamy z 10 postulatów Obywatelskiego Paktu dla Edukacji, kompleksowego projektu naprawy. To ma być szkoła nowoczesna, zdemokratyzowana, otwarta na Polskę i świat, twórcza, szkoła myślenia, a nie kucia, współpracy, a nie wyścigu szczurów. Polityczki i politycy prodemokratycznej opozycji deklarują poparcie Paktu, ale tylko obywatelski nacisk w kampanii wyborczej może sprawić, że edukacja zostanie potraktowana przez przyszłe rządy tak, jak na to zasługuje. W cyklu "Szkoła na wybory" we współpracy z koalicją SOS dla Edukacji podważamy też kolejne fałszywe przekonania na temat edukacji (tzw. debunking)

1 września 2016 roku zniesiono obowiązkowy dotąd egzamin szóstoklasisty. Co z tego, że wielu młodych z klas szóstych miało już dawno wybrane gimnazjum i w głowie radochę, że pójdą w lepszy, bardziej samodzielny dla siebie świat.

Edukacja za kotarą, a potem w chmurze

W kwietniu 2019 pisali egzamin ósmoklasisty, choć przygotowywali się od klasy czwartej do testu szóstoklasisty. Aby dostać się do szkoły średniej, brali udział w podwójnej rekrutacji, bo wraz z nimi do tych samych szkół wybierali się absolwenci wygaszanych gimnazjów. W wielu rodzinach sytuacja graniczyła z absurdem, bo rodzeństwo z różnicą wieku dwa albo trzy lata w tym samym momencie szło do klasy pierwszej w tej samej szkole. Niejeden rodzic doświadczył z tego powodu lekkiego rozdwojenia jaźni.

We wrześniu 2019 roku rozpoczęli naukę w przeładowanych szkołach ponadpodstawowych, niekiedy w salach przedzielonych kotarą albo bez okien, w szczególnych przypadkach w dostawionym obok szkoły kontenerze. Był to czas po strajku środowiska nauczycielskiego, co zdeterminowało atmosferę w niejednej radzie pedagogicznej. Rozgoryczenie zawieszonym strajkiem zmniejszyło energię polskiej szkoły wprost proporcjonalnie do powiększonych liczebnie klas pierwszych.

Jakby tego było mało, w marcu 2020 spadła jak grom z jasnego nieba na świat pandemia. Zamknięto szkoły, nakazano siedzieć w domach. Edukację po chwilowym zastoju przeniesiono do chmury. Różnie sobie z tym radzono. Relacyjność oraz socjalizację, tak ważne w procesie uczenia się, przesunięto na plan dalszy. I w takiej rzeczywistości edukacyjnej funkcjonowali nasi obecni maturzyści/maturzystki do końca klasy pierwszej liceum. Niewielu myślało wtedy o maturze. Dodatkowo okoliczności temu nie sprzyjały. Nie przeszkadzało nikomu, że nauczycielki i nauczyciele mieli prawie zerową wiedzę o nowych maturalnych wymaganiach. Nie było wytycznych ani dla uczniów/uczennic, ani dla nauczycieli/nauczycielek. Większość rodziców w ogóle nie miała o tym pojęcia.

W roku szkolnym 2020/21 byli w klasie drugiej, na zdalnej nauce od listopada do maja, czyli ponad połowę roku szkolnego. Nadal w szkołach o nowej maturze niedużo się mówiło. Informator dotyczący matury z języka polskiego został opublikowany dopiero w połowie ich czteroletniej nauki. Wielu spekulowało, że ustnych egzaminów nie będzie, bo w ciągu dwóch ostatnich lat je odwołano. To życzeniowe myślenie mocno wpływało zwłaszcza na kształt edukacji polonistycznej.

Lektury – dużo za dużo i wciąż nie wiadomo jakie

W klasie trzeciej – w roku szkolnym 2021/22 już było jasne, jak będzie wyglądać nowa matura, zwłaszcza budząca najwięcej kontrowersji matura z języka polskiego. Polonistki i poloniści z wielką determinacją zaczęli oswajać klasy ze zmianami, lekturami, których było dużo za dużo. I okazało się, że sprawa się komplikuje.

Spis lektur otrzymaliśmy w końcówce 2019 roku w „Vademecum nauczyciela. Wdrażanie podstawy programowej w szkole ponadpodstawowej”. Według tego dokumentu ambitnie układaliśmy swoje plany pracy.

Ale od tego czasu do dziś listy lektur zmieniały się wielokrotnie. Jedne zmiany dotyczą matury 2023, inne tej w 2024 roku, jeszcze inne lat kolejnych.

Chaos w tym zakresie wydaje się nie do opanowania, nawet dla mnie polonistki z dużym doświadczeniem. Dla każdego poziomu, który uczę, mam inny zestaw lektur. Ponadto jeden z nich dotyczy matury pisemnej, inny ustnej.

Nie odpowiem szybko uczniowi, czy utwór, o który pyta, będzie na jego maturze.

Muszę to sprawdzić. Brak jednoznacznej listy lektur polonistycznych wzmaga niepokój wśród tych, co się uczą i tych, co uczą. Już pomijam fakt, że liczba lektur obowiązkowych i ich dobór wymagają korekty. Ludzie pracujący z młodzieżą widzą konieczność wprowadzania szkoły w świat współczesny.

Maturalna lista lektur jest całkowitym zaprzeczeniem tego myślenia.

Matura nie do wysiedzenia

Nadmiar i chaos rządzą polską średnią szkołą. Bo jak zrozumieć fakt, że w marcu tego roku, mniej niż dwa miesiące przed maturą, skreślono prawie 120 jawnych pytań, które na pewno miały być na egzaminie ustnym z języka polskiego. Ponadto złagodzono kryteria oceniania prac, zdający może popełnić więcej błędów ortograficznych i interpunkcyjnych. To oczywiście dobre zmiany dla zdających, choć czas ich wprowadzenia daje do myślenia na temat motywacji tych, którzy je tak spontanicznie ogłosili. Mimo że praktycy szkolni od dawna o to postulowali. Nagłe, zbyt późne zmiany mogą rzutować na sprawdzanie prac przez egzaminatorów/egzaminatorki.

Byli oni wszak szkoleni inaczej. Czy zdążą przyswoić te zmiany? Czy zapanują nad swoimi nauczycielskimi przyzwyczajeniami?

Ministerstwo edukacji i Centralna Komisja Egzaminacyjna nie chcą skorzystać z naszego doświadczenia. Idą w zupełnie innym kierunku, kategoryczni w swojej nieomylności. Interesuje ich szkoła w teorii, jako idea. Jakby działali przeciw społeczeństwu, nie dbają o młodych.

Kiedy pytałam uczniów/uczennice o pierwsze wrażenia po próbnej maturze pisemnej z języka polskiego na poziomie podstawowym, wielu z nich nie mówiło o merytorycznych aspektach, podkreślali, że była łatwa, momentami wręcz banalna. Zwracali jednak uwagę na czas trwania tego egzaminu – 240 minut. Niektórzy z nich mieli wydłużony czas, co mijało się i tak z celem, bo było to nie do wysiedzenia.

Współczesny młody człowiek chce się uczyć w działaniu, nawet 45-minutowa lekcja staje się dla niejednego za długa. A jakiś dorosły wymyślił sobie, nie konsultując tego zapewne z psychologiem-praktykiem pracującym z młodzieżą, że matura z polskiego ma trwać aż cztery godziny. Cztery godziny bez jedzenia, z możliwością napicia się wody (tylko!), najlepiej bez wychodzenia, bo każde wyjście ma być zaprotokołowane. To jakby przeciw prawom człowieka…

Jako entuzjastka edukacji, polonistka, matka nastolatków nie rozumiem zmian wprowadzanych w szkole, w dostępnej mi przestrzeni, w ramach tzw. reformy edukacji ministrów Anny Zalewskiej, Dariusza Piontkowskiego i Przemysława Czarnka. Odczuwam wielką bezsilność, która przekłada się na moją energię i sprawczość lekcyjną. Nie potrafię jako nauczycielka języka polskiego objaśnić swoim uczennicom i uczniom także sensu zmian dotyczących matury z języka polskiego.

Czy ten nadmiar ma służyć podniesieniu rangi języka polskiego, czy matury w ogóle? Czy ten chaos ma sprawdzić wytrzymałość psychiczną młodych? Co chcemy my dorośli im udowodnić? Brak motywacji? Pustkę duchową? Hart ducha? Jako polonistce do głowy przychodzi mi tylko jedna odpowiedź, analogiczna do refleksji wyczytywanej na lekcjach z Przedmowy do III części „Dziadów” A. Mickiewicza. Objaśnia ona, dlaczego machina carska była wycelowana szczególnie w młodzież.

"Systematyczny Nowosilcow wziął naprzód na męki dzieci i młodzież, aby nadzieje przyszłych pokoleń w zarodzie samym wytępić" - wieszcz nie pozostawia czytelnikowi złudzeń. Bardzo mnie to martwi.

Dlatego chciałabym powiedzieć swojemu synowi maturzyście i wszystkim, którzy podchodzą właśnie do nowej matury po eksperymencie, któremu poddawano ich od 2016 roku, z pandemią i wojną w Ukrainie w tle: Przepraszam w imieniu dorosłych! Tylko tyle mogę dla Was zrobić.

Na pociechę dorzucam wizję szkoły i matury, która jest na szczęście nie tylko w moich marzeniach. Przekonuję się o tym, czytając Obywatelski Pakt dla Edukacji oraz rozwiązania wypracowane podczas Szczytu Edukacyjnego w Warszawie. Wizja jak to wizja ma ograniczony poziom konkretu. Rysuje jednak kierunek zmian w edukacji, których chciałabym w życiu zawodowym jeszcze doświadczyć.

Edukacja w nowej, jaśniejszej rzeczywistości

Edukację w nowej, jaśniejszej rzeczywistości widzę jako poważnie traktowaną dziedzinę życia zarówno przez rządzących, jak i społeczeństwo. Rodzice, których głosu dziś szczególnie mi brak w naszej przestrzeni społecznej, chcą wiedzieć, jak są uczone ich dzieci, i rozumieją, że wystawianie ocen to nie to samo, co ocenianie. Ich komunikacja ze szkołą to nie tylko odbiór przekazywanych przez szkołę informacji. W szkole marzeń przestaje się dziękować rodzicom za to, że nie przeszkadzają. Bo mądrą i wartościową edukację tworzą trzy podmioty: nauczyciele/nauczycielki, uczniowie/uczennice i rodzice/opiekunowie.

Ponadto odchodzi w niepamięć transmisyjny model kształcenia, kojarzony z nieustannym przekazywaniem wiedzy, definicji i szczegółów. Stawia się za to na relacyjny proces uczenia, z nauką w działaniu, dużą dawką rozmów i ruchu. Jest to możliwe dzięki ograniczeniu zawartości podstaw programowych i zredukowaniu wymagań wiedzowych na rzecz umiejętności.

Praca z błędem jest postrzegana jako kluczowa umiejętność. Pomyłki i niepoprawne odpowiedzi stają się dobrym punktem wyjścia do nauki czegoś nowego w atmosferze szacunku. Bo gdzie jak nie w szkole powinniśmy być otwarci na popełniane przez młodych błędy?

Ocenianie opiera się na informacji zwrotnej, która uczniowi, uczennicy i ich rodzicom pokazuje, co i w jakim stopniu zostało opanowane, a nad czym trzeba jeszcze popracować. Ocenianie wiąże się z docenianiem włożonego wysiłku, starań i możliwości młodego człowieka.

Cyferkowe oceny znikają, a czerwone paski kojarzą się już tylko z elementem garderoby, a nie ze świadectwami, rozdawanymi przez dyrekcję nielicznym na ogólnej uroczystości.

Szkoła jako sala treningowa do egzaminów państwowych odchodzi w niebyt, czasem pojawia się jako komediowy wątek w naszych wspomnieniach. Nauka szkolna nie przypomina już kursu przygotowującego do egzaminów państwowych, a stanowi laboratorium życia, w którym zdobywamy kompetencje obywatelskie, społeczne i rozwijamy kulturę demokratyczną, choćby przez uczenie wyrażania swojego zdania na dany temat. Uczenie się danego przedmiotu gwarantuje zdanie z niego egzaminu.

Zamiast szybkiej przebieżki po lekturach

Jako polonistka chciałabym czytać w każdym roku jedną dużą lekturę i może jeszcze poezje wybranego poety czy wybranej poetki. W każdej klasie mógłby to być inny zestaw tekstów. Mogłabym zwracać wtedy uwagę na ważne motywy, symbole, artystyczne środki wyrazu czy językowe niuanse. Wspólnie z daną klasą do tej wybranej lektury tworzylibyśmy plan pracy, kreatywne zadania, tematy różnych wypowiedzi pisemnych, nie zapominając o umiejętnościach z zakresu mówienia.

Biegniemy bez głębszej refleksji po kolejnych lekturach, ledwo dotykając istotnych tematów, z niewielką możliwością zatrzymania się nad tym, co naprawdę interesuje mnie i ich, ludzi żyjących w XXI wieku, w świecie generującym tak wiele wyzwań. To przecież oczywiste, że pośpiech nie sprzyja procesowi uczenia (się). Dlatego w mojej szkole marzeń zamieniamy go na zatrzymanie i uważność.

I tak szkoła tysięcy wiadomości staje się szkołą kompetencji kluczowych.

Zamiast matury szczurów proponuję maturę ludzi

Takie zmiany szkoły automatycznie modyfikowałyby wymagania egzaminacyjne. Słowo egzamin pozostaje w naszym języku, ale rozumiemy je jako narzędzie diagnostyczne, rodzaj testu kompetencji z zadaniami w formule zbliżonej do badań PISA.

Maturę traktujemy w szkole, domu, a także w mediach, jako znaczący dla młodego człowieka rytuał przejścia, oczywiście powiązany z weryfikacją jego umiejętności w zakresie twórczego rozwiązywania problemów korespondujących z rzeczywistością zza okna, porozumiewania się w języku ojczystym i językach obcych oraz krytycznego analizowania tekstów kultury i świata wokół, a także – uwaga – pracy zespołowej.

Czas trwania egzaminów jest do wysiedzenia dla zdających i komisji, bo ktoś wcześniej skonsultował to ze specjalistami i z samymi zainteresowanymi.

A i jeszcze coś… Harmonogram matury jest tak wpisany w rok szkolny (kalendarzowy), że nie dezorganizuje nauki w klasach młodszych. Układacze planów lekcji w szkołach średnich już się nie dwoją i troją, by pogodzić pracę rady pedagogicznej w komisjach egzaminacyjnych z lekcjami dla pozostałych klas. Odzyskujemy czas matur dla szkoły, bo zrobiliśmy rewolucję w kalendarzu pod kątem sensownego rozplanowania czasu nauki z wakacjami. Tę rewolucję poprzedziliśmy oczywiście poważną debatą, w którą byli zaangażowani przedstawiciele szkół, wydziałów oświaty, rodziców, pracowników uczelni wyższych i przedsiębiorców.

Ogólnie mamy poczucie, że edukacja jest zorganizowana tak, by wspomagać proces uczenia i uczenia się, by pomagać młodym ludziom w funkcjonowaniu w niepewnym i zmiennym świecie. By myślano w niej o człowieku nie tylko z poziomu idei, nie tylko w perspektywie przeszłości.

* Agnieszka Ciesielska. Nauczycielka języka polskiego, od września 2022 roku uczy w SLO nr 99 w Zespole Szkół STO na warszawskim Bemowie. Wcześniej przez ćwierć wieku pracowała w LXIV Liceum Ogólnokształcącym im. S. I. Witkiewicza w Warszawie, również jako wicedyrektorka tej szkoły. Współpracuje z Edukacyjną Fundacją im. R. Czerneckiego jako ekspertka. Od 2019 roku bierze udział w pracach Zespołu Dydaktycznego Rady Języka Polskiego przy Polskiej Akademii Nauk. Współautorka programów nauczania języka polskiego oraz serii podręczników do nauki języka polskiego. Postutorka w Szkole Edukacji Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności i Uniwersytetu Warszawskiego

Obywatelski Pakt dla Edukacji. Postulat nr 5: zamiast kucia – umiejętności kluczowe

Tekst Agnieszki Ciesielskiej w naszym cyklu "Szkoła na wybory" odnosi się w największym stopniu do postulatu nr 5 Paktu dla Edukacji. Oto wszystkie 10 postulatów.

1. Samodzielność szkoły zamiast centralnego sterowania Mniej biurokracji, więcej decyzji w rękach dyrekcji, nauczycieli i nauczycielek. Budowanie takich zespołów nauczycielskich, które wypracowują modele działania szkoły z uwzględnieniem potrzeb swoich uczniów i społeczności lokalnej. Przebudowa systemu nadzoru pedagogicznego – więcej doradztwa i wsparcia, mniej arbitralnej kontroli.

2. Szkoła dobrze i racjonalnie finansowana Wzrost i urealnienie nakładów budżetowych na edukację szkolną i przedszkolną. Zmniejszenie „luki oświatowej”: finansowanie z budżetu centralnego, które pokrywa koszty wynagrodzeń. Wprowadzenie radykalnej podwyżki nauczycielskich płac oraz mechanizmu gwarantującego ich regularny wzrost.

3. Szkoła profesjonalnych i dowartościowanych nauczycielek i nauczycieli Dowartościowanie i docenienie kadry nauczycielskiej. Systemowe wspieranie rozwoju profesjonalnego. Stałe doskonalenie w ramach zespołów i sieci nauczycielskich. Włączenie do programów kształcenia autentycznych praktyk w szkołach. Mentoring dla młodych nauczycielek i nauczycieli, superwizja dla doświadczonych.

4. Szkoła na miarę XXI, a nie XIX wieku Ograniczenie tradycyjnych metod nauczania na rzecz sposobów pracy, które autentycznie angażują młodych ludzi. Takich, które budzą pasje, zachęcają do stawiania pytań, badania i robienia rzeczy ważnych dla siebie i pożytecznych dla świata. Mądre korzystanie z nowych mediów i technologii, także w pracy zespołowej.

5. Szkoła kompetencji kluczowych, a nie szczegółowych wiadomości. Pilne „odchudzenie” podstaw programowych, a docelowo zmiana paradygmatu. Zamiast nacisku na szczegółowe wiadomości – kształcenie kompetencji kluczowych, w tym pracy zespołowej, rozwiązywania problemów, krytycznego i twórczego myślenia.

6. Szkoła równych szans i równego traktowania Wsparcie dla dzieci z trudnościami i ze specjalnymi potrzebami. Przeciwdziałanie selekcji oraz segregacji uczennic i uczniów. Edukacja bez rankingów – każda szkoła ma coś do zaoferowania. Dofinansowanie placówek na terenach wiejskich. Szacunek dla różnorodności oraz profilaktyka dyskryminacji i przemocy motywowanej uprzedzeniami.

7. Szkoła wsparcia i współpracy, a nie rywalizacji Szkoła jako przyjazne miejsce z dobrym klimatem do nauki. Dbanie o relacje i więzi w triadzie: nauczyciele-uczniowie–rodzice. Wsparcie edukacyjne i psychospołeczne dzieci we współpracy z rodzicami. Ograniczenie rywalizacji i nacisku na indywidualne sukcesy (i porażki). Praca zespołowa na co dzień.

8. Szkoła demokracji i zaangażowania Rozwijanie kultury demokratycznej i samorządności uczniowskiej. Edukacja obywatelska na co dzień, z naciskiem na zaangażowanie w życie szkoły i lokalnej wspólnoty. Współpraca z organizacjami społecznymi – korzystanie z ich wsparcia i zasobów.

9. Szkoła społeczności lokalnej, a nie ministerstwa oświaty Szkoła samorządowa otwarta na lokalną wspólnotę i wzmacniająca ją. Jednostki samorządowe jako zaangażowany organizator oświaty. Udział mieszkańców w konsultowaniu i tworzeniu wizji rozwoju edukacji. Korzystanie z zasobów społeczności w codziennej pracy szkoły.

10. Szkoła pluralizmu Dialog światopoglądowy, a nie monolog. Debaty i rozmowy o wartościach i wizjach świata – z przestrzenią na różnice zdań i kontrowersje. Szkoła z edukacją polityczną, ale bez indoktrynacji i partyjnych ideologii. Niezależność programowa i dydaktyczna, także od władz lokalnych.

Pakt dla Edukacji (pełna wersja – tutaj) został opracowany przez utworzoną jesienią 2020 roku Sieć Organizacji Społecznych – SOS dla Edukacji. Mieliśmy swój udział w powstrzymaniu Lex Czarnek i Lex Czarnek 2.0 – zainicjowaliśmy kampanię Wolna Szkoła, do której dołączyły środowiska szkolne, samorządowe i związki zawodowe.

Obywatelski Pakt dla Edukacji opisuje najważniejsze obszary wymagające naprawy i 10 postulowanych kierunków zmian. Uzyskał wsparcie ponad 60 organizacji społecznych, organizacji dyrektorów i nauczycielskich, a także korporacji i stowarzyszeń samorządowych oraz związków zawodowych (ZNP i NZZ Oświata Polska).

Nasze propozycje stały się przedmiotem publicznej debaty w czasie Szczytu Edukacyjnego 27 stycznia 2023 roku. W gronie 170 osób ze wszystkich wymienionych środowisk, a także naukowczyń i prawników stworzyliśmy ponad 100 rekomendacji powiązanych z 10 postulatami Paktu. Obecnie pracujemy nad propozycjami zmian prawnych możliwych do wprowadzenia przez pierwsze 100 dni po wyborach – konsultujemy je z prodemokratycznymi ugrupowaniami parlamentarnymi, przedstawicielami samorządów i związków zawodowych.

Chcemy doprowadzić do tego, by po raz pierwszy w III RP, jakość edukacji – tak kluczowa dla życia obywatelek i obywateli, dzieci, młodzieży i ich rodziców, nie mówiąc o setkach tysięcy nauczycielskich rodzin – stała się jednym z kluczowych tematów kampanii i programów wyborczych, zaś po wyborach – jednym z priorytetów nowych władz. Jesteśmy przekonani, że w tej sprawie możliwe jest szerokie porozumienie ponad podziałami, a Obywatelski Pakt dla Edukacji oraz propozycje rozwiązań na pierwsze miesiące po utworzeniu nowego rządu to dobry punkt wyjścia do dalszych prac nad strategią rozwoju polskiej szkoły.