Mit polskiego euroentuzjazmu. Nie chcemy ani euro, ani imigrantów, chcemy "suwerenności"

Entuzjaści integracji europejskiej w Polsce mieli w ostatnich dniach powody do radości. Donald Tusk został wybrany ponownie przewodniczącym Rady Europejskiej, wbrew oporowi naszych eurosceptyków.

Unia Europejska dała przykładną lekcję dyplomacji Kaczyńskiemu i spółce, ucierając im nosa w odpowiedzi na podjętą przez nich próbę szantażu. Sondaż Milward Brown sprzed kilku dni przyniósł radosne wiadomości: Polacy nie akceptują sceptycznej wobec głębszej integracji linii polskiego rządu, opowiadając się w ogromnej większości (79 proc.) za udziałem w „jądrze UE”, gdyby takie miało wkrótce powstać.

Wróble ćwierkają już, że antyeuropejska polityka PiS prędzej czy później rozbić musi się o ścianę sprzeciwu najbardziej proeuropejskiego społeczeństwa w UE. Sprawa Tuska okaże się przełomem, zaś opozycja musi tylko umiejętnie wykorzystać okazję, by skierować Polskę na powrót tam, gdzie jest jej miejsce i gdzie życzą jej sobie Polacy – do głównego nurtu integracji europejskiej.

Ta opowieść jest miła dla ucha i zrozumiała w atmosferze euforii, ale ma dwie poważne słabości.

• - Po pierwsze, fałszywie interpretuje stan nastrojów w społeczeństwie w odniesieniu do integracji europejskiej (teza o głębokiej proeuropejskości Polaków).
• - Po drugie, nie precyzuje, czym w istocie miałoby być „jądro UE” lub jej „główny nurt”, w którym rzekomo Polacy chcieliby się w ogromnej większości znaleźć.

W raporcie opublikowanym w grudniu ub.r. przez Fundację im. Stefana Batorego, którego jestem współautorem (wraz z Adamem Balcerem, Grzegorzem Gromadzkim i Eugeniuszem Smolarem), pokazaliśmy, że

• - eurosceptyczny kurs PiS cieszy się większą legitymizacją społeczną niż uważają przeciwnicy rządu szermujący liczbą 80-procentowego poparcia Polaków dla członkostwa w UE.
• - Wejście do „jądra integracji” nie będzie możliwe bez głębokiej zmiany w postawie elit politycznych (nie tylko pisowskich) oraz w poglądach obywateli.

Fakt, że ogromna większość Polaków popiera członkostwo w UE, niewiele mówi o tym, jakiej chcą oni polityki naszego kraju – przecież PiS też nie opowiada się za Polexitem. Polityka zagraniczna i europejska nie rozgrywa się próżni, a wpływ na jej postrzeganie przez społeczeństwo mają dominujące w tym społeczeństwie wartości i emocje.

Trzy pytania najważniejsze

1. Jak definiujemy naszą tożsamość i wspólnotę narodową w stosunku do świata zewnętrznego?
2. Czy jesteśmy gotowi do ponoszenia odpowiedzialności w świecie?
3. Czym jest dla nas UE i Zachód?

Jeśli stanowisko PiS w sprawach UE określić można jako przeciwne głębszej integracji, podszyte nieufnością do zachodnich partnerów, krytyczne wobec zachodniego modelu społeczeństwa, niechętne kompromisom i skupione na realizacji wąsko pojętych interesów narodowych, to

Moja chata z kraja

W Polsce postawa „moja chata z kraja” ma więcej zwolenników niż w większości innych krajów UE.

65 proc. Polaków popiera np. opinię, że „państwo w pierwszym rzędzie powinno zajmować się własnymi sprawami i pozwolić innym państwom zajmować się ich problemami najlepiej, jak potrafią”. Tylko 21 proc. uważa, że ich kraj powinien „pomagać innym krajom”.

Silniejszy niż w Polsce nacisk na skupienie na własnych sprawach odnotowano tylko w Grecji (83 proc.), na Węgrzech (77 proc.) i we Włoszech (67 proc.) – ale to kraje ostatnio szczególnie dotknięte przez kryzysy migracyjny lub euro.

O tym, że gotowość do ponoszenia odpowiedzialności w świecie jest u nas ograniczona, świadczy też stosunek do siły militarnej: Polacy wierzą w jej skuteczność, ale nie są gotowi sami ryzykować życia w kluczowych dla nich sprawach.

Przykładem może być zwalczanie terroryzmu. Obawa przed terroryzmem islamskim osiąga w Polsce poziom najwyższy w Europie, podobnie jak wiara, że użycie siły militarnej to najlepszy sposób jego zwalczania (tak uważa 52 proc. Polaków). Ale aż 73 proc. polskich obywateli nie chce, byśmy uczestniczyli w operacji zbrojnej przeciwko Państwu Islamskiemu.

Niechęć do innych rośnie

„Proeuropejskość” to nie tylko chęć bycia w UE i korzystania z jej dobrodziejstw, ale także otwartość na innych i gotowość do solidarności z nimi.

Tymczasem niechęć do innych narodów systematycznie rośnie. Pomiędzy 2010 a 2016 rokiem wzrosła ona do niemal wszystkich ankietowanych przez CBOS narodów (wzrost od kilku do ponad 20 punktów procentowych). Wzrost ksenofobii dotyczy szczególnie młodych ludzi.

Jeśli PiS krytykuje zachodni model społeczeństwa i próby narzucania go z pośrednictwem UE, to musimy pamiętać, że odwołuje się do zestawu poglądów (nazwijmy je konserwatyzmem społecznym), który jest w Polsce silnie ugruntowany i wyraźnie odróżniający Polskę od znakomitej większości krajów UE (definicja tożsamości narodowej, znaczenie religii, poglądy na aborcję, homoseksualizm czy muzułmanów).

To grunt podatny na retorykę obrony oblężonej twierdzy polskości.

Ciekawe jest też to, że pomimo generalnego euroentuzjazmu aż 37 proc. Polaków uważa, że nasz kraj mógłby lepiej poradzić sobie z wyzwaniami przyszłości, gdyby był poza UE (średnia wśród ankietowanych krajów to 33 proc.). Przeciwnego zdania jest niewiele ponad połowa – 51 proc.

Innymi słowy,

Ogromna większość Polaków z UE wyjść nie chce, ale aż 27 proc. najmłodszych obywateli (18-25 lat) opowiedziało się za takim scenariuszem zaraz po referendum o Brexicie.

Do euro Polakom daleko

Jeśli myślimy o przyszłym „jądrze UE”, do którego Polacy jakoby masowo się wybierają, to niewątpliwie kluczową rolę pełnić będzie w nim strefa euro.

Tymczasem w marcu 2016 roku aż 65 proc. Polaków uważało, że nie powinniśmy przyjmować euro, a tylko 13 proc. było zdania, że jak najszybciej powinniśmy odejść od złotego.

Pod względem negatywnego stosunku do euro Polacy wyróżniają się na tle Europy Środkowej. Według badań Eurobarometru przeprowadzonych w maju 2016 roku większość Chorwatów, Rumunów i Węgrów miała pozytywny stosunek do akcesji do strefy euro.

Suwerenność ponad wszystko

Ponad jedna trzecia Polaków (35 proc.) uznała w badaniach z lutego 2016 roku członkostwo w UE za nadmiernie ograniczające suwerenność i niezależność naszego kraju (w poprzednich latach ten odsetek był nawet nieco wyższy – jesienią 2015 roku wynosił 38 proc.). Choć ponad połowa Polaków (52 proc.) jest przeciwnego zdania, to ta liczba jest znacząca – PiS z powodzeniem może odwoływać się do tych nastrojów społecznych w swojej retoryce i polityce.

Także w sondażu OKO.press model "więcej Europy" (ściślejsza współpraca państw i zwiększenie roli KE) poparło - jako sposób na kryzys Europy - tyle samo osób co model "mniej Europy" (ograniczeniem współpracy do spraw gospodarczych i większą niezależnością państw), z tym, że bardziej proeuropejskie były Polki.

O czym to wszystko świadczy?

Po pierwsze, antyunijna i antyzachodnia retoryka PiS, którą zapewne słyszeć będziemy w coraz większym natężeniu, może pozytywnie rezonować z poglądami sporej części społeczeństwa – istotnie większej niż twardy elektorat partii rządzącej oraz niż grono przeciwników UE.

Po drugie, gotowość Polaków do wejścia do „jądra UE” to mit.

Ani polskie elity polityczne, ani polskie społeczeństwo nie są dzisiaj gotowe do udziału w żadnym z tych projektów i ponoszenia pewnych związanych z nim kosztów (przyjęcia wspólnej waluty, przyjmowania uchodźców, integracji przemysłów obronnych).

Jeśli więc opozycja chce, żeby Polska znalazła się w przyszłym „głównym nurcie” integracji, to nie powinna się pocieszać sukcesem Tuska i niewiele mówiącymi sondażami, lecz szukać dobrych argumentów za krokami, do których musi najpierw sama się przekonać, a potem bardzo dużą część obywateli.

Piotr Buras jest dyrektorem warszawskiego biura think tanku European Council on Foreign Relations, ekspertem ds. europejskich i niemieckich.