Morawiecki o Konstytucji 3 Maja: „wykluczała niewolnictwo”. Nie, zostawiła poddaństwo i pańszczyznę

W państwowe obchody Święta Narodowego Trzeciego Maja politycy — mówiąc o konstytucji Rzeczypospolitej uchwalonej 231 lat wcześniej — przede wszystkim nawiązywali do wydarzeń współczesnych.

Prezydent Andrzej Duda na Placu Zamkowym w Warszawie dziękował „wszystkim, którzy wspierają Ukrainę: osobom prywatnym, wolontariuszom, medykom, przedstawicielom instytucji i samorządów”. „Pokazaliście, co to znaczy odbudować wspólnotę” – mówił.

Duda przypomniał także deklarację podpisaną wspólnie rok wcześniej (w okrągłą 230. rocznicę) przez prezydentów Polski, Litwy, Estonii, Łotwy i Ukrainy w Warszawie. Podkreślali wspólnie, że polska konstytucja powoływała się na podstawowe wartości — wolność, suwerenność, integralność terytorialna, demokracja, rządy prawa, równość i solidarność.

„Jakże to było wtedy wymowne, jak patrzymy na to z dzisiejszej perspektywy” — komentował Duda, nawiązując jednoznacznie do rosyjskiej agresji na Ukrainę.

Morawiecki: „bardziej radykalna od amerykańskiej” (+ trochę insynuacji)

W uroczystościach na Placu Zamkowym uczestniczył też premier Mateusz Morawiecki.

— napisał premier na Facebooku.

W jego wpisie znalazły się także czytelne aluzje do współczesności. Pisał o twórcach konstytucji jako o osobach, „które wzięły na siebie ciężar bardzo trudnych, ryzykownych i odpowiedzialnych decyzji za losy państwa i jego bezpieczeństwo w wymiarze ekonomicznym i militarnym” — i porównywał ich do aktualnego rządu (a więc siebie i władz PiS).

Porównał także — chociaż nie wprost — przeciwników PiS do Targowicy (znów nie wymieniając jej nazwy): „Nigdy więcej nie możemy pozwolić, by ster rządów był w rękach polityków, którzy bardziej martwili się o stan zadowolenia obcych z naszej słabości, niż ich niezadowolenia będącego rezultatem naszej rosnącej siły. Przekonanie, że tylko słaba i usłużna Polska, która dla sąsiadów nie stanowi wyzwania i konkurencji, może być bezpieczna - nie sprawdziło się ani kiedyś, ani teraz!”.

Przypomnijmy: w 1791 roku przeciwko konstytucji opowiedziała się część konserwatywnej szlachty oraz grupa magnatów (w znacznej mierze opłacanych przez Rosję), która zawiązała konfederację i poprosiła imperatorową Katarzynę II o interwencję zbrojną. Skończyło się to wojną, przegraną przez Polskę, upadkiem konstytucji oraz trzecim rozbiorem kraju. Dziś do Targowiczan uległych Zachodowi propaganda PiS porównuje opozycję, przy czym Donald Tusk występuje tu zwykle w podwójnej roli uzależnionego i od Merkel, i od Putina.

Porównania opozycji do Targowicy wracają w retoryce rządzących równie bezsensownie, co regularnie — np. w 2018 roku robił to Antoni Macierewicz, a w 2017 roku Patryk Jaki.

Czy konstytucja zniosła niewolnictwo?

„Ale bzdura. Konstytucjonalista z długim nosem” — skomentował wpis premiera o niewolnictwie prawnik-konstytucjonalista, prof. Wojciech Sadurski, na Twitterze. W istocie słowa premiera o konstytucji były nieprawdziwe.

Niewolnictwo najprawdopodobniej istniało na ziemiach polskich w średniowieczu, niewolnicy jednak byli nieliczni. Później zanikło. W XVIII w. w praktyce go nie było — większość ludności kraju (70-80 proc.) stanowili chłopi poddani, których los już wówczas porównywano do niewolników, a ich położenie nazywano niewolą (robili to zarówno autorzy rodzimi, jak i zagraniczni). Przypomnijmy, że w 1791 roku chłop poddany:

• podlegał jurysdykcji dziedzica (karania poddanych śmiercią zakazano dopiero w 1768 roku);
• nie mógł opuszczać dziedzica ani jego ziemi bez jego zezwolenia;
• w zamian za użytkowanie pańskiej ziemi musiał wykonywać pańszczyznę, czyli pracować w określonym wymiarze, często także oddawać daniny w naturze i wykonywać rozmaite posługi (np. transportowe, ale nie tylko, lista mogła być długa);
• sprawą otwartą było to, na ile chłop jest właścicielem ruchomości, które posiada — zwyczaj sugerował traktować je jak jego własność, ale gwarancji prawnej nie było;
• jego wolność ograniczona była jeszcze na wiele innych sposobów — np. w wielu wsiach istniał monopol propinacyjny, a więc chłopi poddani mogli kupować wódkę i piwo tylko w karczmie należącej do właściciela (było to ważne źródło dochodów).
• właściciel mógł chłopu odebrać gospodarstwo i przenieść na inne.

Co Konstytucja dała chłopom?

Niewiele. Nie znosiła bowiem poddaństwa, nie mówiąc już o pańszczyźnie. Odpowiedni rozdział konstytucji można przeczytać tutaj. Konstytucja zapowiadała „wzięcie chłopów pod opiekę rządu krajowego” — ale nie precyzowała, na czym ta opieka miałaby polegać.

Nawoływała także do zawierania „dobrowolnych” umów pomiędzy chłopem oraz dziedzicem. Jak one miały wyglądać — w warunkach całkowitej władzy pana nad poddanym — nie wiadomo.

Poddaństwo pozostawało w mocy i nadal było dziedziczne. Zacytujmy:

Konstytucja też jasno wypowiadała się o celu tych regulacji — chodziło o ochronę dochodów dziedziców. „Zawarowawszy tym sposobem dziedziców przy wszelkich pożytkach od włościan im należących” — pisali jej autorzy.

Był to postęp w stosunku do zasad obowiązujących wcześniej w Rzeczypospolitej — i zbliżał położenie chłopów do tego, które mieli polscy włościanie w zaborze pruskim i austriackim (Austria dała im wolność osobistą, czyli wolność opuszczenia właściciela, wcześniej).

To powiedziawszy, warto zaznaczyć, że mimo wolnościowych ideałów zapisanych w konstytucji amerykańskiej (1776) oraz francuskiej (1793) także niewolnictwo na południu USA oraz w koloniach francuskich istniało jeszcze wiele dziesięcioleci. W posiadłościach zamorskich Francji zostało ostatecznie zniesione w 1848 roku, chociaż już wcześniej nakładano na nie różne ograniczenia. W USA do jego likwidacji potrzebna była wojna domowa (1862-1865).

Wolność chłopom obiecywał Kościuszko w 1794 r., ale powstanie upadło, zanim mógł obietnice wprowadzić w życie.