"Naród wspaniały, tylko ludzie k...y", czyli jak PiS postrzega udział Polaków w Holokauście

Nowelizacja ustawy o IPN czeka już tylko na podpis Prezydenta Andrzeja Dudy. Zakłada karę do 3 lat więzienia za przypisywanie publicznie i wbrew faktom „Narodowi Polskiemu lub Państwu Polskiemu odpowiedzialność lub współodpowiedzialność za popełnione przez III Rzeszę Niemiecką zbrodnie nazistowskie (…) lub za inne przestępstwa stanowiące zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości lub zbrodnie wojenne”.

Ustawa wzbudziła kontrowersje na całym świecie, ostro zareagował Izrael i USA, protestują też historycy oraz byli ambasadorowie Polski. Największą krytykę wzbudza definicja „Narodu Polskiego” - o ile bowiem nikt nie oskarża Państwa Polskiego o kolaborowanie z nazistami, o tyle wielu Polaków przyczyniło się do Zagłady Żydów na różne sposoby. Czy nowa ustawa zakaże wypowiadać się na ten temat?

Prezes PiS Jarosław Kaczyński uspokajał 3 lutego w Polskim Radio, że kara będzie groziła tylko za mówienie o współodpowiedzialności całego narodu, a nie za wspominanie o indywidualnych zbrodniach:

Podobnie mówił 29 stycznia prezydent Andrzej Duda:

„Nie było żadnego udziału ani Polski jako państwa, którego nie było, ani Polaków jako narodu pojmowanego w Holokauście, (…) byli niegodziwi ludzie, którzy sprzedawali za pieniądze swoich sąsiadów, ale to nie naród polski”.

Co Kaczyński i Duda mają na myśli, gdy mówią o „narodzie polskim”?

Wyobrażona wspólnota cnotliwych Polaków

W klasycznej pracy „Wspólnoty wyobrażone” Benedict Anderson tłumaczy, że naród to wyobrażona wspólnota polityczna.

Naród to wspólnota, którą spajają pielęgnowane w umysłach jego członków wyobrażenia (co nie znaczy oczywiście, że naród jest „wymyślony” czy „nieprawdziwy”). Spór o współodpowiedzialność Polaków za Holocaust jest więc sporem o to, jaki będzie kształt tych wyobrażeń: czy będą to wyobrażenia zniuansowane, oparte zarówno na historiach bohaterskich, jak i na niegodziwych, czy też wyobrażenia uproszczone, w których naród jest wyłącznie cnotliwy?

Politycy PiS przyznają, niechętnie, że pojedynczy Polacy dokonywali czynów niegodziwych, ale chcą za wszelką cenę uchronić przed konsekwencjami tych czynów wyobrażoną wspólnotę narodową, tak, by naród polski pozostał doskonale niewinny i absolutnie cnotliwy. Wskazywanie na odcienie szarości może być uznane za wyczerpujące znamiona przestępstwa opisanego w znowelizowanej ustawie o IPN, za co może grozić do 3 lat więzienia. Dlaczego zależy im na tym, by utrzymać to niepokalane wyobrażenie narodu?

Pierwszy powód podaje sam Jarosław Kaczyński - jest to kalkulacja politycznej korzyści.

Wydarzenia ostatnich dni, czyli spektakularna porażka dyplomatyczna, skłócenie się z naszymi najważniejszymi partnerami zagranicznymi, wskazuje jednak na coś dokładnie przeciwnego: to próba uciszenia za pomocą ustawy dyskusji o współudziale Polaków w Holokauście izoluje nas na arenie międzynarodowej, niszczy dobre imię Polski i naraża naszą przyszłość. Ze wszystkich sposobów troski o wizerunek Polski PiS wybrał najgorszy. Diagnoza Kaczyńskiego jest więc daleka od prawdy.

Dyskusja o historii zagraża wybielonej wizji narodu

Drugi powód jest związany z polityką tożsamości. Pojęcie narodu używane przez PiS nie oznacza przecież „wszystkich obywateli Rzeczypospolitej”, jak w Konstytucji RP, lecz pewną wyobrażoną wspólnotę. PiS powołuje się na „naród polski” w tym właśnie sensie - nie chodzi o konkretną grupę ludzi żyjących obecnie i posiadających obywatelstwo kraju o nazwie „Rzeczpospolita Polska”, lecz o abstrakcyjną ideę cnotliwej, bohaterskiej i pięknej polskości.

Podział my/oni jest podstawą konstrukcji tożsamości narodowej propagowanej przez PiS, która służy też obozowi rządzącemu jako uzasadnienie dla łamania polskiej konstytucji (bo przecież „wcale nie jest ona dziełem narodu”) i umów międzynarodowych (bo przecież „narodu polskiego nie obowiązuje prawo zagraniczne”). Aby jednak ta konstrukcja była skuteczna, wyobrażony naród polski musi za wszelką cenę być chroniony przed wszelkimi oskarżeniami, musi pozostać bezsprzecznie dobry, czysty, cnotliwy i piękny.

Dyskusja o faktach historycznych, która odsłania niejednoznaczność i różnorodność historii polskiego narodu, jest dla polityki Prawa i Sprawiedliwości niebezpieczna - zagraża bowiem tej uproszczonej i wybielonej wizji narodu.

Dlatego prezydent Andrzej Duda deklaruje:

Skoro narracja polityczna Prawa i Sprawiedliwości opiera się na wyobrażeniu cnotliwego narodu polskiego, którego partia czuje się reprezentantem, to każda skaza na nim podważa mandat PiS-u do pełni władzy. Dlatego rząd stara się groźbą więzienia wyciszyć debatę o niewygodnych faktach historycznych.