Raport UE o zatruciu Odry: największym winnym katastrofy jest człowiek

„Lato 2022 roku było sygnałem alarmowym dla wielu z nas. Oglądaliśmy niepokojące obrazy skutków suszy w Europie, a także zdjęcia setek tysięcy ryb, które zginęły w Odrze tylko między lipcem a sierpniem" – piszą autorzy unijnego raportu dotyczącego odrzańskiej katastrofy. Dokument powstał dzięki współpracy Europejskiej Agencji Ochrony Środowiska i Wspólnego Centrum Badawczego. Autorzy piszą wprost: przed Polską ważne zadanie. Trzeba uchronić drugą z największych polskich rzek przed powtórką z wakacji 2022.

„Śmierć ryb w rzece Odrze w 2022 r. wyraźnie przypomniała, jak zanieczyszczenie spowodowane przez człowieka, w połączeniu z utratą różnorodności biologicznej i zmianą klimatu może wywołać burzę, która niesie tragiczne konsekwencje dla ludzi, gospodarki i planety" – skomentował komisarz do spraw środowiska, oceanów i rybołówstwa, Virginijus Sinkevičius. „Nie możemy pozwolić, aby podobna katastrofa kiedykolwiek się powtórzyła" – dodał.

Złote algi i wina człowieka

Unijny raport potwierdza to, co w sierpniu 2022 roku ustalili naukowcy: w Odrze zakwitły złote algi, Prymnesium parvum, których nigdy wcześniej nie było w żadnej polskiej rzece. Jak już pisaliśmy w OKO.press, złote algi miały idealne warunki do rozwoju: wysokie zasolenie, niski poziom wody, mocne nasłonecznienie i wysoką temperaturę. W Kanale Gliwickim zanotowano nawet 30 ℃. Ciągły dopływ ścieków i solanki zapewniały nie tylko firmy i kopalnie ze Śląska, ale również dolnośląskie i lubuskie zakłady chemiczne.

„Ten rok nie był wyjątkowy. Wcześniej bywały okresy z niskim stanem wody i wysoką temperaturą. Rzeka, jako ekosystem, broniła się do pewnego momentu. W tym roku granica została przekroczona, Odra nie wytrzymała" – mówił OKO.press prof. Robert Czerniawski, ekolog wód z Uniwersytetu Szczecińskiego.

Autorzy unijnego raportu podkreślają, że globalne ocieplenie „zwiększa częstotliwość, czas trwania i dotkliwość okresów suchych", przez co również będziemy obserwować niższe przepływy wody. „W ten sposób wzrasta zagrożenie wystąpienia podobnych katastrof ekologicznych w innych rzekach UE, zwłaszcza tych, które zostały silnie zmienione w celu ułatwienia żeglugi i działalności przemysłowej".

W raporcie czytamy jednocześnie, że

„Masowe zakwity toksycznych alg, które ostatecznie doprowadziły ekosystem Odry do przekroczenia ekologicznego punktu krytycznego, nie byłyby możliwe w warunkach naturalnych" – piszą autorzy.

Przypomnijmy, że w sierpniu 2022 roku politycy obozu władzy przekonywali, że za gwałtowny pomór ryb w Odrze odpowiadają przyczyny naturalne. „Ja uważam, że lepiej, że w tym przypadku przyroda to spowodowała" – mówił poseł PiS Kazimierz Smoliński. A – jak stwierdził – „wobec przyrody człowiek jest bezradny".

Skok zasolenia

Pierwsze martwe ryby zauważono już w lipcu na Kanale Gliwickim, który w Kędzierzynie-Koźlu wpada do Odry. W raporcie czytamy, że maksymalne zanotowane zasolenie w czasie katastrofy zanotowano właśnie w wodach Kanału Gliwickiego i wynosiło ono 7,3 tys. µS/cm (mikrosimensy na centymetr, jednostka określająca przewodnictwo elektrolityczne wody. Im większa przewodność, tym większe zasolenie). To ponad dwa razy wyższe zasolenie wody niż to notowane w Bałtyku.

Na poniższym wykresie widać nagły wzrost zasolenia, wskazujący na zrzut wód poprzemysłowych:

Autorzy zauważają również, że Kanał Gliwicki ma wysokie poziomy chlorków i siarczanów, które później dostają się do Odry. „Wskazuje to najprawdopodobniej na źródło antropogenicznej emisji ścieków o podwyższonym ładunku soli w tej części zlewni" – piszą.

Średnia przewodność Odry to 1000 µS/cm – znacznie więcej niż inne europejskie rzeki. Zasolenie rośnie i – jak wynika z raportu – największe wzrosty zanotowaliśmy w ciągu ostatnich pięciu lat. Autorzy zaznaczają również, że w ciągu 10 lat przynajmniej jedno z przedsiębiorstw podwoiło ilość chlorków sodu wypuszczanych do Odry.

„Wiemy na pewno, że zasolenie to wynik zrzucania wód kopalnianych, co podwyższa poziomy zasolenia. To wiemy już od wczesnych lat 90.” – mówił OKO.press ekohydrolog, dr Sebastian Szklarek. „Możemy się zastanawiać, czy w związku z wybuchem wojny nie zwiększono wydobycia węgla w kopalniach, przez co wzrosło zasolenie Odry. A może bardziej winne jest to, że mamy kolejny rok z suszą, więc stężenie soli jest większe?” – dodawał.

Unijny raport niestety tych wątpliwości nie rozwiewa.

Katastrofa może się powtórzyć

Rząd już w sierpniu zapowiadał milion złotych za wskazanie winnego (miliona nikt nie dostał), stworzenie nowoczesnego monitoringu jakości wód (na razie nie ma o nim zbyt wielu informacji) i odbudowę ekosystemu Odry (która polega m.in. na zarybianiu – przez wielu ekspertów jest ono odradzane, bo narybek może nie przetrwać w zatrutej, zasolonej wodzie).

Sytuacja się nie poprawia. Według publikowanych na bieżąco danych dotyczących stanu Odry, w prawie wszystkich badanych punktach poziomy przewodności są przekroczone. Dopuszczalny poziom jest jedynie przy granicy z Czechami, w Chałupkach – a więc w takim miejscu, gdzie nie docierają jeszcze śląskie i dolnośląskie zanieczyszczenia przemysłowe. Na wysokości mariny w Gliwicach 16 lutego 2023 zanotowano 5480 µS/cm.

Norma dla wód powierzchniowych to maksimum 850 μS/cm.

W Odrze nadal są złote algi. Główny Inspektorat Ochrony Środowiska podaje dla uspokojenia, że nie znaleziono podobnego zakwitu w żadnej innej polskiej rzece.

„Katastrofa może się powtórzyć" – mówił w OKO.press hydrobiolog z Uniwersytetu Szczecińskiego dr Łukasz Sługocki. – „Niektóre rzeczy wiemy już teraz: jest mniej ryb, bo w sierpniu wyłowiono kilkaset ton ciał. Wiemy, że zginęły też ślimaki i małże, które w rzece pełnią funkcję filtratorów. Woda będzie więc mniej przejrzysta. Wiemy też, że w Odrze rozprzestrzeniły się szkodliwe glony. Wystarczy wysoka temperatura, zasolenie, niski stan wody i słońce, żeby znowu zakwitły. Nie mamy podstaw do nadziei, że będzie inaczej – wyliczał.

Inne rzeki również zagrożone

Unia Europejska ostrzega, że podobny scenariusz może wydarzyć się również w innych rzekach. Szczególnie tam, gdzie do wód wpuszczane są przemysłowe ścieki. Autorzy podkreślają, że wciąż do końca nie rozumiemy dokładnego mechanizmu pojawienia się złotych alg w rzece, to wszystkie wody ze średnią przewodnością roczną 1500 µS/cm można uznać za zagrożone.

Ich lokalizację widać na dołączonej do raportu mapie. Kolorem czerwonym zaznaczono miejsca z wysoką przewodnością. Niektóre kraje jednak nie dostarczają wystarczających danych, żeby ocenić prawdopodobieństwo zakwitu.

Rekomendacje dla Polski

Polska to pierwszy kraj w UE, w którym doszło do katastrofy na tak ogromną skalę. Zdaniem unijnych instytucji powinien przetrzeć szlaki w zapobieganiu podobnym zdarzeniom.

W raporcie zawarto kilkadziesiąt rekomendacji, a wśród nich:

• Zadbanie o szczegółowy i bieżący monitoring jakości wód. W raporcie czytamy, że najdokładniejsze dane dotyczące stanu Odry dostarczył czujnik niemiecki, zainstalowany we Frankfurcie nad Odrą.
• Zapewnienie wygodnych do pobrania, dostępnych publicznie i przejrzystych danych z badań jakości wody w rzece.
• Stworzenie mapy wpływu katastrofy na obszary chronione, w tym tereny Natura 2000.
• Lepsza współpraca z sąsiednimi krajami. „Opóźniona i niepełna komunikacja i wymiana informacji między organami krajowymi utrudniały szybką reakcję i ograniczenie szkód" – piszą autorzy raportu.
• Kontrola zrzutów nieczystości. Do tej pory stwierdzono 282 miejsca, gdzie ścieki i odpady toksyczne są odprowadzane do Odry bez zezwolenia.
• Dostosowanie raportowania do unijnych dyrektyw, w tym Ramowej Dyrektywy Wodnej.
• Dostosowanie limitów zrzutów do poziomów wody. Kiedy są niższe – powinno trafiać do niej mniej zanieczyszczeń.
• Przygotowanie systemu reagowania na kolejne katastrofy i na wyzwania związane ze zmianą klimatu.
• Przeprowadzenie dokładnego śledztwa na temat przyczyn katastrofy.
• Określenie celów odbudowy ekosystemu Odry, ze specjalnym uwzględnieniem terenów chronionych.
• Zapewnienie dobrego stanu ekologicznego rzek (nie tylko w Polsce, ale we wszystkich krajach członkowskich). W Polsce działań naprawczych wymaga aż 91 proc. rzek.