PiS o nauce: „ma być kształtowana przez rację stanu”. Gowin: to oznacza pisanie o Żydach tak, jak chcemy

W opublikowanym w czasie trwania konwencji wyborczej PiS w Lublinie 6 września programie PiS znalazł się fragment, który zaniepokoił wielu naukowców (o całym programie pisaliśmy m.in. tutaj).

PiS zapowiada w nim (s. 195) „będziemy dążyli do zapewnienia pełnej wolności naukowej” (jak gdyby dziś jej nie było) oraz uwolnienie jej od „wpływów ideologicznych”, nie precyzując, o co dokładnie chodzi. 

Autorzy programu zrobili przy tym jednak interesujące zastrzeżenie. 

Zacytujmy:

„Jedynymi kryteriami kształtującymi naukę mogą być kryteria merytoryczne oraz etyczne, w uzasadnionych przypadkach także kryterium racji stanu. W tym kierunku będzie zmierzała dalsza reforma polskiego systemu nauki”.

Opozycja odczytała to jako zapowiedź politycznego sterowania naukowcami. Poseł Marcin Kierwiński (PO) ostrzegał: „oby z nauki nie chcieli nam zrobić podkomisji smoleńskiej”.

W programie PiS zapisano, ze jednym z kryteriów „kształtujących naukę” ma być racja stanu.
Jeśli pojmowana tak, jak prezentuje to Kaczyński drżyjcie uczelnie i naukowcy. Oby z nauki nie chcieli zrobić podkomisji smoleńskiej.

— Marcin Kierwiński (@MKierwinski) September 16, 2019

Te zarzuty odpierał wicepremier i minister nauki Jarosław Gowin. W odpowiedzi na pytanie zadane mu przez Onet napisał:

„W programie nie ma mowy o ograniczaniu badań przez rację stanu. Mowa jest o tym, że w wyjątkowych przypadkach racja stanu może kształtować badania naukowe. Czyli np. jeżeli polską racją stanu jest niezależność energetyczna, to państwo może ukierunkowywać (przez konkursy grantowe) badania ws. odnawialnych źródeł energii lub zgazowania węgla”.

Krótko mówiąc – minister odpowiedział: żadnej kontroli nie będzie, natomiast państwo może inwestować w strategiczne dla niego badania. Nie jest to niczym nadzwyczajnym: tak robią wszystkie kraje na świecie.

Chwilę później okazało się jednak, że „rację stanu” w nauce minister rozumie jednak zupełnie inaczej, gdy chodzi o Żydów.

Racja stanu PiS w humanistyce

Minister Gowin udzielił obszernego wywiadu niszowemu „Tygodnikowi Solidarność” (fragmenty można przeczytać tutaj). Zachwalał w nim wprowadzone przez siebie zmiany w nauce – konsekwentnie w OKO.press nie nazywamy ich „reformą”, bo to słowo może sugerować zmianę na lepsze.

Przy okazji powiedział również, gdzie realizuje się „racja stanu” w nauce: w dziedzinie badania stosunków polsko-żydowskich w czasie II wojny światowej.

Zacytujmy ministra:

„Dla mnie jest oczywiste, że humanistyka zawsze rozwija się w oparciu o język narodowy, ale ważne, by dorobek polskich humanistów dostępny był naukowcom na świecie. To istotne nie tylko z punktu widzenia nauki, ale również interesu państwa”. (…)

Dalej minister wprost powiedział, że chodzi o „rację stanu”: „Naprawdę powinniśmy się zadowalać tym, że naszą historię prezentują światu Amerykanie, Anglicy, Niemcy czy Rosjanie? Czy jesteśmy pewni, że ich interpretacja odpowiada prawdzie i polskiej racji stanu?”.

Przypomnijmy: rząd PiS i urzędnicy państwowi – tacy jak prezes IPN – krytykowali wielokrotnie publicznie badania polskich historyków dotyczące Zagłady.

Atakowali np. pionierskie studium strategii, które podejmowali Żydzi, by się uratować z Zagłady w 9 powiatach okupowanej Polski. Dwa tomy „Dalej jest noc” powstały po wieloletnich badaniach grupy polskich historyków z Centrum Badań nad Zagładą.

IPN zapowiadał „odpowiedź” na tę publikację. Główny zarzut polityków prawicy sprowadzał się do tego, że historycy zbyt dużo piszą o współpracy niektórych Polaków (ale także instytucji obsadzonych przez Polaków, takich jak policja granatowa czy straż pożarna) z Niemcami w Zagładzie. Za mało zaś – zdaniem polityków PiS – podkreślali bohaterstwo Polaków ratujących Żydów. 

Racja stanu to polityka historyczna PiS

Na czym więc polega problem z wypowiedzią Gowina? Otóż problemy są dwa.

• Nieprawdą jest, że nie ma publikacji historyków polskich po angielsku o Zagładzie – są, ale nie takie, które lubi rząd PiS;
• Gowin powiedział więc tyle, że „racją stanu” jest publikowanie prac historycznych pokazujących rządowy punkt widzenia na historię.

Oto garść przykładów. Książki polskiego historyka pracującego w Ottawie prof. Jana Grabowskiego ukazywały się po angielsku. Po angielsku publikowali także inni historycy z Centrum Badań nad Zagładą – np. nakładem prestiżowego Yale University Press ukazało się angielskie wydanie publikacji Barbary Engelking i Jacka Leociaka „Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście”. („The Warsaw Ghetto. A Guide to the Perished City”).

Wydanie anglojęzyczne ma także wydawane przez Centrum pismo „Zagłada Żydów”. To wyliczenie można długo ciągnąć.

Kłopot z tymi publikacjami z punktu widzenia władzy polega na tym, że nie są napisane przez urzędowych historyków z IPN i nie propagują polityki historycznej PiS. Gowin zachowuje się więc tak, jak gdyby nie istniały. Kiedy mówi „potrzebujemy interpretacji odpowiadającej racji stanu”, to oznacza, że za rację stanu uważa rządowy punkt widzenia. 

Nie jest to pierwszy raz, kiedy politycy rządzącego ugrupowania deprecjonują dorobek polskich historyków, gdy im politycznie nie odpowiada. Np. w lutym 2018 roku premier Morawiecki skrytykował historyków polskich mówiąc „25 lat niepodległej Polski były zmarnowane” w kwestii badań nad przeszłością. Przypomnieliśmy wówczas, ile pracy zostało wykonane – w bardzo dużym skrócie – i uznaliśmy jego wypowiedź za całkowity fałsz.

Dziś ważne jest co innego: minister Gowin wygadał się niechcący, jak naprawdę wyobraża sobie „kształtowanie nauki przez polską rację stanu”. Wyobraża zaś je sobie dokładnie tak, jak boją się tego naukowcy – racja stanu w nauce oznacza realizowanie politycznych życzeń władzy.

---