Pół naprawdę, pół w fantazjach. Jak Morawiecki likwiduje lukę VAT

Ilekroć rząd zalicza kryzys wizerunkowy, natychmiast przypomina swoje zasługi w zmniejszaniu luki VAT.

„To jest ta wścieklizna, która ogarnęła teraz wszystkie te mafie VAT-owskie i różnych akolitów, różnych ich sprzymierzeńców, sojuszników" – tłumaczył premier ostrą krytykę, jaka spadła na niego po publikacji nagrań z restauracji „Sowa i Przyjaciele".

„Gdzie jest »Gazeta Wyborcza«, gdzie jest TVN, gdzie jest portal Onet, które powinny zwrócić uwagę, jak gigantyczne straty poniosło polskie państwo, społeczeństwo polskie przez z sam fakt niefrasobliwości i braku działań wobec mafii VAT-owskich?" – pytał retorycznie w TVP (Odpowiadamy: każda z tych redakcji zajmowała się tematem wyłudzeń VAT).

Czym są drobne afery przy zasługach PiS w walce z wyłudzeniami i zwiększeniu dochodów państwa? Logika tej konstrukcji jest co najmniej wątpliwa, ale pytanie o osiągnięcia administracji w zwiększaniu dochodów z podatku VAT jest istotne.

Sprawdziliśmy, na ile uzasadnione są deklaracje polityków PiS o malejącej (albo – jak sugeruje premier Morawiecki – już prawie całkiem zlikwidowanej) luce VAT.

Iluzjonista Morawiecki

Zasługi rządu w kwestii VAT premier najpełniej przedstawił podczas konwencji wyborczej PiS w Bydgoszczy. Wypowiedź jest długa i nieco chaotyczna, ale warto przytoczyć ją w całości. To swego rodzaju VAT-owskie credo premiera – te same liczby powtarza przy różnych okazjach, a za nim inni politycy PiS.

W 2015 roku VAT do budżetu, a to jedna z głównych, absolutnie głównych, około 50 proc. składowych części budżetu, troszeczkę mniej niż 50 proc., to 123 mld w 2015 roku. W przyszłym roku będzie to powyżej 180 mld. Około 183 mld. Jest szansa na 50 proc. więcej w ciągu 4 lat. Kiedy przyrost PKB + inflacja mierzona różnymi wskaźnikami powiedzmy 15 do 20 proc.. W czasach naszych poprzedników przez 8 lat, nie uwzględniając tej podwyżki, VAT urósł o 13-15 proc. U nas 50 proc. Ta różnica, którą KE, która przecież nas nie kocha, nie wiem czemu zresztą, bo powinna, określiła na około 40 mld. Macie państwo 60 mld w przyszłym roku względem tej luki, którą oni określili. Odejmujemy 20 na normalny wzrost gospodarczy, choć to i tak dużo wyższy przyrost niż nominalnie w czasach PO-PSL i mamy lukę w dużym stopniu, w jakimś stopniu, znacznym stopniu domkniętą – stwierdził Mateusz Morawiecki.

Premier uwielbia rzucać liczbami, ale te liczby nie zawsze się zgadzają – OKO.press pisało o tym wielokrotnie. Tak było np. z kwotami świadczeń dla osób z niepełnosprawnością, danymi o nowych miejscach pracy w przemyśle, czy liczbą uchodźców w Polsce.

Mówiąc o luce w VAT Morawiecki w krótkiej wypowiedzi zawarł aż siedem liczb. Przypomina to sztuczkę iluzjonisty, który wykonuje rozpraszające gesty, by w międzyczasie ukryć monetę w dłoni. Co jest tą znikającą monetą?

Prawie 50 proc. budżetu? Prawie prawda

Ta uwaga Morawieckiego to dobra okazja, by przypomnieć, jak istotny jest VAT w budżecie państwa. Premier trochę tutaj przeszacowuje, ale jest blisko prawdy.

Dochody w 2015

Dochody z VAT faktycznie wyniosły w 2015 roku 123 mld 120 mln zł. Według sprawozdania z wykonania budżetu stanowiło to 42,6 proc. dochodów budżetu.

Co ciekawe, w 2015 roku dochody z VAT były wyższe niż planowano w znowelizowanej ustawie budżetowej. Choć budżet nowelizowano m.in. dlatego, że w pierwszym półroczu dochody z VAT były niższe niż pierwotnie zakładano, to w połowie roku coś się zmieniło. W sprawozdaniu sporządzonym i opublikowanym przez Ministerstwo Finansów w 2016 roku czytamy, że obok czynników makroekonomicznych wpływ na poprawę dochodów z VAT w drugim półroczu 2015 roku miały rozwiązania wprowadzone przez rząd Ewy Kopacz 1 lipca 2015 (zmiana ustawy o podatku od towarów i usług oraz ustawy - prawo zamówień publicznych, uchwalona w kwietniu 2015), w tym rozszerzające zastosowanie mechanizmu odwróconego opodatkowania.

Dochody w 2017

W sprawozdaniu z wykonania budżetu za 2017 rok wpływy z VAT oszacowano na 156,8 mld zł – 44,7 proc. dochodów budżetu państwa. To duży wzrost i – o czym zaraz – w sporej części rezultat uszczelnienia VAT.

Na marginesie warto zauważyć, że tzw. miks podatkowy odznaczający się wysokim udziałem VAT w budżecie ma negatywne skutki dla społeczeństwa.

„Podatki pośrednie działają jak cep, obciążają każdego dzień po dniu, godzina po godzinie, idzie się do sklepu i płaci podatek" – tłumaczyła niedawno Hanna Kuzińska z Akademii Leona Koźmińskiego w rozmowie z Grzegorzem Sroczyńskim. „Niby to sprawiedliwe, bo każdy tyle samo zapłaci. Tyle że osoby mniej zamożne w sklepach co miesiąc zostawiają wszystko. Im większą część dochodów ktoś musi wydawać na życie, tym bardziej te podatki go obciążają".

Nie znaczy to oczywiście, że nie należy dbać o dochody z VAT. Warto jednak zastanowić się nad pozostałymi podatkami, co rządowi idzie tak sobie. Na przykład zapowiadana przez PiS reforma PIT została zablokowana właśnie przez Morawieckiego pod koniec 2016 roku.

Ile VAT w 2019?

Jak uczy logika, zdania o przyszłości nie mogą być ani prawdziwe ani fałszywe, więc ich fact-checking jest trochę ryzykownym pomysłem. Ale pozwolimy sobie zrobić wyjątek: wzrost dochodów z VAT o 50 proc. w ciągu czterech lat jest możliwy.

Dochody budżetu państwa z podatku od towarów i usług w 2019 roku mają jednak wynieść 179 mln 600 tys. zł. W stosunku do prognozowanego wykonania budżetu w 2018 roku oznacza to wzrost o 7,3 proc. Projekt budżetu państwa sporządzony przez ministerstwo finansów mówi więc o kwocie niższej o 3 mld niższej niż podawana przez premiera. Dobrze by było, aby premier w oficjalnych wystąpieniach nie twierdził czegoś innego niż resort w jego rządzie. 46 proc. w cztery lata to i tak potężny wzrost.

Po co Morawiecki dodał tych kilka miliardów złotych? Zapewne dla lepszego efektu (50 proc. brzmi lepiej niż 46 proc.) oraz dla równego rachunku w kolejnym twierdzeniu.

Ile przyniosło uszczelnienie VAT

Premier dokonuje tutaj ekwilibrystycznych obliczeń mieszając kilka porządków. Sugeruje, że przez 4 lata zniknie luka VAT oszacowana dla Polski przez Komisję Europejską. To nieprawda.

Znakomity 2017 rok

Luka faktycznie maleje. Przełomowy dla zwiększenia dochodów z VAT był rok 2017. Były one wyższe o 23,9 proc. – czyli 30,2 mld zł – w porównaniu z 2016 rokiem. Wpływy były też wyższe od zaplanowanych w ustawie budżetowej – o 13,3 mld zł (9,3 proc.).

To ogromny wzrost. 2017 rok był co prawda rokiem dobrej koniunktury gospodarczej. Wzrosło PKB (o 4,6 proc.) i – co szczególnie istotne dla wpływów z VAT – sprzedaż detaliczna. W okresie styczeń - grudzień 2017 roku sprzedaż była o 8,4 proc. wyższa niż rok wcześniej. Ekonomista prof. Jan Czekaj argumentował niedawno w „Rzeczpospolitej", że to właśnie ten duży wzrost sprzedaży detalicznej odpowiada za zaskakująco wysokie dochody z VAT w 2017. Wpływ uszczelnienia byłby więc w istocie niewielki.

Jednak to odosobnione zdanie. Powszechniejsza jest opinia, że ten wzrost tłumaczy jedynie cześć wzrostu wpływów z VAT – uszczelnienie faktycznie ma tutaj znaczenie. Zaczął działać m.in. Jednolity Plik Kontrolny dla małych i średnich przedsiębiorstw. JPK został skonstruowany jeszcze za poprzednich rządów, ale jest konsekwentnie udoskonalany i wprowadzany przez rząd PiS dla wszystkich rodzajów przedsiębiorstw. Duże znacznie miał też wprowadzony rok wcześniej pakiet paliwowy. Te reformy to przede wszystkim dzieło Pawła Szałamachy, ministra finansów w rządzie Beaty Szydło, odwołanego we wrześniu 2016 roku (spekulowano wówczas, że dymisja jest skutkiem konfliktu z Morawieckim – to właśnie obecny premier zastąpił Szałamachę na stanowisku ministra finansów).

Luka mniejsza, ale nie znika

O ile zmalała luka? W czerwcu 2018 roku Ministerstwo Finansów oszacowało, „opierając się na metodyce Komisji Europejskiej dotyczącej szacowania luki w VAT”, że w 2017 roku poprawa dochodów z VAT dzięki lepszemu przestrzeganiu przez podatników obowiązujących regulacji wyniosła 10,8 mld zł (z 17,4 mld zł uzyskanych w latach 2016-2017).

To zgodne z ustaleniami CASE – Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, które na zlecenie Komisji Europejskiej bada lukę VAT w krajach UE.

„Z naszych szacunków wynika, że w 2017 r. luka zawęziła się o 10 pkt. proc. w stosunku do 2015 roku. Niewiele jest podobnych przypadków w Europie. Tylko Estonia w latach 2014-2016 dokonała skoku o 10 pkt.proc." – mówił niedawno dr Grzegorz Poniatowski z CASE. Według raportu CASE w 2015 luka wynosiła 24,30 proc., spadek byłby więc znaczący.

Luka kurczy się w całej UE

W ostatnich latach luka staje się zjawiskiem lepiej rozpoznanym i państwa coraz lepiej sobie z nią radzą. W 2016 roku skurczyła się w aż 22 krajach Unii. Największy spadek odnotowano w Bułgarii (o 9 pkt. proc.). Polska wypada świetnie (szczególnie w 2017 roku, bo w 2016 spadek był mniejszy, choć też zauważalny), ale nie jest odosobniona – luka maleje w prawie całej Europie.

Za sprawą uszczelnienia nasz kraj zbliża się do europejskiego „środka" (mediana wynosiła 9,9 proc. w 2016). Wciąż jednak daleko nam do prymusów, takich jak Szwecja (zaledwie 1 proc.) czy Holandia (4 proc.). Warto na marginesie zaznaczyć: luka VAT jest konstruktem teoretycznym. Stanowi różnicę między teoretycznymi zobowiązaniami podatkowymi (VTTL), a faktycznymi wpływami z VAT. Jej wartość zmienia się w zależności od przyjętej metodologii (np. Międzynarodowy Fundusz Walutowy proponuje inną metodę liczenia luki niż Komisja Europejska). Cały czas mówimy o szacunkach.

Stan realizacji zaplanowanych wpływów podatkowych w 2018 i zawarta w projekcie przyszłego budżetu prognoza wpływów na 2019 nie wskazuje, by Polska miała znaleźć się w ścisłej europejskiej czołówce. Taki spadek wartości luki jak w 2017 już się nie powtórzy. Sama luka jest zjawiskiem skomplikowanym – to nie tylko oszustwa, ale i np. szara strefa w usługach. Walka z nią jest więc wielowymiarowym i długotrwałym procesem, zwłaszcza gdy chce się przestrzegać podstawowych praw i wolności obywatelskich (do których akurat obecny rząd nie wydaje się niestety przesadnie przywiązany).

Morawiecki kolejny raz likwiduje lukę

Morawiecki całkowicie „zniknął" lukę już kolejny raz. W czerwcu twierdził, że w budżecie na 2018 ujęto „wpływy z uszczelnienia wysokości 40 mld zł". W lipcu przeliczył tę kwotę na Euro, by pochwalić się nią w Parlamencie Europejskim. Inny był kontekst, inne dane, a liczba dokładnie ta sama – 40 mld zł.

Dlaczego premier to robi? Na to pytanie nie umiemy odpowiedzieć.

Zmiany: W stosunku do pierwszej wersji tekstu uzupełniono cytowaną wypowiedź dr Grzegorza Poniatowskiego z CASE i wprowadzono poprawkę w następnym zdaniu. „Z naszych szacunków wynika, że w 2017 r. luka zawęziła się o 10 pkt. proc. w stosunku do 2015 roku. Niewiele jest podobnych przypadków w Europie. Tylko Estonia w latach 2014-2016 dokonała skoku o 10 pkt.proc." Według raportu CASE w 2015 luka wynosiła 24,30 proc., spadek byłby więc znaczący.