Polityczne trzęsienie w Brazylii: były prezydent Lula wraca do gry. Czy zagrozi Bolsonaro?

W 2009 roku brazylijska policja rozpoczęła śledztwo w sprawie sieci tzw. doleiros – przestępców podatkowych zajmujących się nielegalnym obrotem walutą i praniem brudnych pieniędzy. Dochodzenie nabrało tempa, gdy odkryto interesy jednego z nich z byłym dyrektorem Petrobrasu, największego brazylijskiego koncernu naftowego.

Zachęcony złagodzeniem kary zeznał na temat innych dyrektorów, którzy brali łapówki i przekazywali pieniądze politykom. Dyrektorzy i pracownicy Petrobras otrzymywali honorarium od kontrahentów i dostawców w zamian za ułatwianie zawierania umów z koncernem.

Podpisywane kontrakty miały zawyżone ceny, tak żeby nadwyżka trafiła do kieszeni zawierających umowę. Część pieniędzy pozyskanych przez kontrahentów trafiała do lobbystów, doleiros i innych osób, odpowiedzialnych za dostarczanie ich politykom i urzędnikom. Jedną z firm, która korzystała z tego układu, była firma Odebrecht.

77 byłych przedsiębiorców zgodziło się zeznawać w zamian za złagodzenie kary. Okazało się, że poza Petrobras płacili także politykom z różnych partii za kontrakty, informacje i sprzyjające decyzje polityczne i to nie tylko w Brazylii, lecz także w dziesięciu innych krajach, m.in. w Argentynie, Kolumbii, Ekwadorze, Peru i Wenezueli.

Brazylijska afera korupcyjna wstrząsnęła w ten sposób całą Ameryką Łacińską, wielu polityków zostało oskarżonych.

Sędzia Sergio Moro na fali walki z korupcją i afery Lava Jato urósł do rangi bohatera narodowego. Nieustępliwy, apolityczny, niezawisły - pojawiał się na okładkach gazet, był idolem ruchu protestującego przeciwko rządom Partii Robotniczej i skorumpowanej klasie politycznej. Moro skazywał Lulę w pierwszym wyroku i uczestniczył w drugim postępowaniu. Proces, który prowadził przeciwko Luli, można było oglądać w telewizji. Chociaż zarzekał się, że nie przyjmie żadnej politycznej propozycji, po zwycięstwie Bolsonaro szybko przyjął stanowisko ministra Sprawiedliwości i Bezpieczeństwa Publicznego.

W kwietniu 2020 zrezygnował jednak z funkcji po tym, gdy prezydent podrobił jego podpis, żeby bez jego zgody zdymisjonować szefa policji, który był zdaniem Bolsonaro "zmęczony" i zbyt zainteresowany śledztwem dotyczącym zabójstwa brazylijskiej aktywistki Marielle Franco. Coraz więcej wątków w tej sprawie prowadzi do synów prezydenta.

Moro nie przegapił tego skandalu do wygłoszenia długiej mowy i pokazania się całej Brazylii jako jedyny sprawiedliwy. Politycznie obdarzony na pewno większą inteligencją niż sam prezydent, Moro cieszy się dużym poparciem społecznym. Od dawna typowano go jako jednego z kandydatów w wyborach 2022. Pomysłu nie odrzuca.

Badania instytutu Paraná Pesquisas wskazywały w maju 2020 roku, że jest najpopularniejszym kandydatem (18 proc.) zaraz po prezydencie (27 proc.). Kandydat z PT, Fernando Haddad plasował się w takim scenariuszu na trzeciej pozycji (14 proc.). Powrót Luli wszystko jednak zmienia.

"Taki nasz Wałęsa" - tłumaczą czasem Brazylijczycy. Choć różnic między byłymi prezydentami Polski i Brazylii jest więcej niż podobieństw, to te ostatnie są symboliczne: robotnik, charyzmatyczny przywódca związku zawodowego działający w opozycji do autorytarnej władzy i stający na czele ogromnego ruchu politycznej zmiany. Kariera Luli jest do tego niespotykana w kraju takim jak Brazylia, gdzie elity są gronem zamkniętym, dziedziczącym wpływy od pokoleń, a możliwość awansu społecznego jest ograniczona.

Inacio Lula da Silva wywodzi się z biednego północnego rejonu Brazylii. Jego rodzice byli niepiśmiennymi rolnikami. Nauczył się czytać gdy miał 10 lat, w wieku 12 lat miał już kilka prac zarobkowych. Zdobył wykształcenie metalurgiczne. Miał 19 lat kiedy pracując w fabryce, zmiażdżył mały palec w tokarce. Czekał kilka godzin, zanim właściciel fabryki zabrał go do szpitala. Z innej fabryki wyrzucono go kiedyś, bo odmówił pracy w soboty.

W 1968 roku, w czasach dyktatury wojskowej (1964-1985) został członkiem syndykatu metalurgicznego. W 1977 już jako przewodniczący, przewodził narodowym protestom na rzecz wzrostu płac robotników, których zamrożone pensje nie rosły mimo inflacji. Za organizowanie protestów został przez dyktaturę skazany na więzienie. Jego brat był torturowany za przynależność do Partii Komunistycznej.

W 1980 roku założył Partię Robotniczą (Partido dos Trabalhadores), sześć lat później został wybrany do kongresu największą liczbą głosów. W 2002 po dwóch porażkach został prezydentem Brazylii, w 2006 roku wybrano go ponownie. Jego rządy były częścią tzw. "różowej fali", która przetoczyła się przez Amerykę Łacińską na początku XXI wieku, kiedy po latach prawicowych, neoliberalnych dyktatur w regionie do władzy doszła lewica.

Choć rządy Luli były raczej konserwatywne ekonomicznie, wprowadził szereg polityk społecznych, które stworzyły podwaliny pod tworzącą się klasę średnią. Najsłynniejszą jest Bolsa Familia, która oferuje wsparcie ubogim rodzinom pod warunkiem, że poślą dzieci do szkół. Za jego rządów zlikwidowano analfabetyzm, 26 milionów Brazylijczyków wyszło z biedy, zmalało bezrobocie, zwiększono pewność i jakość zatrudnienia, wprowadzono pensję minimalną.

Zgodnie z brazylijskim prawem prezydent nie może pełnić mandatu dłużej niż dwie kadencje pod rząd, więc trzecią kadencję sprawowała Dilma Rousseff. W 2015 roku została odsunięta od władzy przez impeachment, kończąc 13 lat rządów Partii Robotniczej.

Rousseff nie była akurat oskarżona o udział w odkrywanych wtedy gigantycznych skandalach korupcyjnych, w które zamieszana była większość głosujących kongresmenów, tylko o tzw. kreatywną księgowość, czyli próbę ukrycia dziury budżetowej. W kontekście brazylijskiej polityki był to powód na tyle absurdalny, że w wielu kręgach o impeachmencie mówiło się „zamach stanu”.

Podczas rządów Partido dos Trabalhadores na jaw wyszły dwa duże skandale korupcyjne. W 2005 ujawniono, że partia płaciła niektórym kongresmenom miesięczne "kieszonkowe" (ok. 12 tys. dolarów ) w zamian za głosowanie za rządowymi projektami. Luli udało się ten kryzys przetrwać. Kolejny skandal korupcyjny - operacja Lava Jato - objęła zasięgiem całą Amerykę Łacińską.

Na fali tropienia zamieszanych w Lava Jato, pojawiły się również podejrzenia w stosunku do byłego prezydenta. Mimo toczących się przeciwko niemu spraw, w 2017 roku Lula ogłosił, że będzie kandydował w wyborach 2018. Partia utrzymywała jego kandydaturę, nawet gdy w kwietniu 2018 roku został skazany i trafił do więzienia.

W czerwcu Brazylijski Instytut Opinii Publicznej i Statystyki (Ibope, teraz Ipec) zmierzył poparcie dla kandydatów jesiennych wyborów. Lula mógł liczyć na 33 proc. obywateli, Bolsonaro jedynie na 15 proc. Luli odebrano prawo do kandydowania w wyborach, mimo apelu Komitetu Praw Człowieka ONZ, żeby poczekać do czasu wyjaśnienia, czy został skazany w uczciwym procesie. Ostatecznie Lulę zastąpił charyzmatyczny były burmistrz São Paulo Fernando Haddad, który przegrał jednak z Jairem Bolsonaro.