Kto będzie rządził Europą? Wyjaśniamy, jak będą się kształtować instytucje UE

Miedzy 6 a 9 czerwca 2024 obywatele 27 państw członkowskich wzięli udział w wyborach, w których wybrali 720 europosłów nowego parlamentu. Frekwencja wyniosła 50,93 proc. i była tylko nieznacznie wyższa niż w 2019 roku. Ta nieduża różnica zaskakuje – przed wyborami wydawało się, że agresja Rosji na Ukrainie i wynikające z tego zagrożenie dla europejskiego bezpieczeństwa zmotywuje europejskich wyborców do bardziej tłumnego stawienia się na wybory. Tak się jednak nie stało.

Elekcja do Parlamentu Europejskiego wyznacza początek nowej kadencji wszystkich europejskich instytucji, które będą się w najbliższych miesiącach kształtować. Trwa kształtowanie się grup politycznych, a kandydatka na szefową KE Ursula von der Leyen nie ustaje w wysiłkach, by zagwarantować sobie poparcie – zarówno wśród liderów państw członkowskich, jak i w Parlamencie Europejskim.

Kiedy nowy parlament rozpocznie pracę? Jak wygląda wybór nowego szefa lub szefowej Komisji Europejskiej oraz komisarzy? Na jakie stanowisko w nowej Komisji Europejskiej liczy Polska?

Oto co nas czeka w najbliższych miesiącach:

Państwa członkowskie informują o wynikach wyborów

Pierwszym kluczowym wydarzeniem po wyborach europejskich jest ogłaszanie oficjalnych wyników przez krajowe komisje wyborcze po zliczeniu stu procent głosów. Krajowe komisje wyborcze przekazują wyniki do sekretariatu generalnego Parlamentu Europejskiego.

W Polsce oficjalny wynik wyborów został ogłoszony przez PKW już w poniedziałek, dzień po wyborach. We wtorek 11 czerwca wciąż nie było jeszcze oficjalnych wyników z ponad połowy krajów członkowskich: Austrii, Bułgarii, Danii, Estonii, Finlandii, Hiszpanii, Holandii, Irlandii, Łotwy, Portugalii, Rumunii, Słowenii, Szwecji, Węgier i Włoch.

Oficjalne wyniki podawane na stronie PE będą zatem aktualizowane wraz ze spływaniem informacji z państw członkowskich.

Kształtowanie się grup politycznych

Jednym z najważniejszych politycznych wydarzeń po wyborach europejskich jest kształtowanie się grup politycznych w PE. Grupy polityczne to najważniejsze struktury w Parlamencie Europejskim – są przedłużeniem europejskich partii politycznych zrzeszających partie krajowe. Te największe mają największy wpływ na prace Parlamentu oraz na wybór szefa lub szefowej Komisji Europejskiej, a tym samym decydują o tym, w jakim politycznie kierunku będzie zmierzać Europa przez najbliższych pięć lat.

Pierwsza powyborcza projekcja Parlamentu Europejskiego uwzględnia przynależność partii do grup politycznych z poprzedniej, trwającej jeszcze do połowy lipca, kadencji. Według tych szacunków:

• Europejska Partia Ludowa w nowym parlamencie będzie miała 186 mandatów;
• grupa Socjalistów i Demokratów 135;
• liberalna grupa Odnowić Europę 79 mandatów;
• Europejscy Konserwatyści i Reformatorzy 73;
• zrzeszająca skrajną prawicę grupa Tożsamość i Demokracja 58;
• Zieloni 53;
• europejska Lewica 36.

Ale do Parlamentu Europejskiego dostały się także nowe partie polityczne, które w sumie zdobyły 55 mandatów. Ponadto w Parlamencie jest też 45 osób niezrzeszonych, które po wyborach mogą chcieć dołączyć do którejś z grup. Im większa grupa, tym bowiem większa szansa na bycie zaangażowanym w prace parlamentarne jako sprawozdawca oraz na zabieranie głosu podczas sesji plenarnych.

W Parlamencie nowej kadencji jest więc niemal 100 osób, które mogą chcieć przyłączyć się do którejś z parlamentarnych grup, albo chcieć utworzyć nową. Utworzyć nową grupę może co najmniej 23 posłów z 7 krajów członkowskich.

Każdej zależy na tym, by mieć jak najwięcej nowych członków, bo od tego zależy siła koalicyjna. Pytanie, które pozostaje więc wciąż bez odpowiedzi, to pytanie o to, jaka większość będzie współdecydowała o Europie przez najbliższych 5 lat. Czy uda się utrzymać sojusz demokratycznego centrum złożony z Europejskiej Partii Ludowej, Socjalistów i Demokratów i liberałów, czy to polityczne centrum zostanie rozerwane i powstanie nowa większość na prawicy?

Grupy polityczne muszą uformować się do 16 lipca, czyli do pierwszej sesji plenarnej nowego parlamentu. Ale nowy skład i ostateczna liczebność grup może być znana już wcześniej. Pierwsze spotkania nowych grup są zaplanowane na okres od 18 czerwca do 3 lipca.

Pierwsze powyborcze spotkania liderów UE

Kolejnym ważnym wydarzeniem po wyborach będzie nieformalne spotkanie liderów państw członkowskich 17 czerwca w Brukseli oraz pierwszy powyborczy szczyt Unii Europejskiej 27-28 czerwca, który OKO.press będzie relacjonowało na żywo z Brukseli. To na tych spotkaniach podjęte zostaną trzy kluczowe decyzje personalne:

• wybór osoby na stanowisko przewodniczącego Rady Europejskiej,
• nominacja kandydata do stanowiska osoby przewodniczącej Komisji Europejskiej,
• nominacja kandydata na stanowisko wysokiego przedstawiciela lub wysokiej przedstawicielki Unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa.

Oficjalną kandydatką Europejskiej Partii Ludowej, która wygrała wybory, jest obecna szefowa KE Ursula von der Leyen, ale niewykluczone, że na giełdzie nazwisk pojawi się też inny kandydat.

O wyborze kandydata do stanowiska osoby przewodniczącej Komisji Europejskiej traktaty unijne mówią tyle: kandydata na osobę przewodniczącą Komisji Europejskiej proponuje Rada Europejska (a więc organ, w którym zasiadają szefowie państw członkowskich) „uwzględniając wybory do PE”. Następnie Parlament Europejski zatwierdza lub odrzuca tę kandydaturę.

Z tego zapisu Parlament Europejski wywodzi praktykowany od 2014 roku system wiodącego kandydata (szczegółowo pisaliśmy o tym w tym tekście). W kolejnych wyborach grupy polityczne w PE wystawiają głównych kandydatów, którzy, jeśli partia wygra wybory, są oficjalnymi kandydatami grupy na stanowisko szefa lub szefowej KE. To ci kandydaci brali udział w przedwyborczych debatach i najbardziej angażowali się w kampanie na forum europejskim.

Ponieważ traktaty europejskie mówią, że to oni nominują kandydata na stanowisko szefa lub szefowej KE, zdarza się, że wystawiają kogoś innego. Tak się stało w 2019 roku, gdy oficjalnym kandydatem Europejskiej Partii Ludowej, która wygrała wybory, był obecny szef EPL, niemiecki polityk Manfred Weber. Kilka krajów członkowskich, m.in. Francja, były jednak przeciwne jego kandydaturze – Weber nie zdobył nominacji od Rady Europejskiej. Zdobyła ją zaproponowana przez Francję niemiecka polityczka Ursula von der Leyen, która ostatecznie została szefową KE.

Jeśli to się nie uda, Rada Europejska będzie musiała zaproponować innego kandydata.

Nominacje z klucza politycznego

Do zdobycia nominacji na stanowisko szefa lub szefowej Komisji Europejskiej w Radzie Europejskiej niezbędne jest uzyskanie głosów większości kwalifikowanej – czyli liderów co najmniej 15 państw członkowskich reprezentujących co najmniej 65 proc. ludności UE.

Kandydaci na te trzy najwyższe stanowiska w UE wskazywani są według klucza grup politycznych – po jednym dla każdej grupy z koalicji, która stanowi większość w Parlamencie Europejskim. Przy czym najważniejsze – stanowisko szefa Komisji Europejskiej, przypada największej grupie.

W obecnej kadencji unijnych instytucji, która w przypadku Komisji Europejskiej i Rady Europejskiej trwa jeszcze do początku grudnia 2024, stanowisko przewodniczącego Rady Europejskiej przypadło liberałom z Odnowić Europę (funkcję tę pełnił były premier Belgii Charles Michel), a stanowisko wysokiego przedstawiciela Socjalistom i Demokratom. Funkcję tą pełnił hiszpański polityk, były przewodniczący Parlamentu Europejskiego Josep Borrell.

Obecnie na giełdzie nazwisk osób zainteresowanych objęciem któregoś z tych stanowisk pojawiają się:

• obecna premierka Estonii Kaja Kallas (Odnowić Europę),
• były premier Portugalii António Costa (Socjaliści i Demokraci),
• były premier Włoch Mario Draghi (o nim mówi się także jako o potencjalnym kontrkandydacie Ursuli von der Leyen na stanowisko szefa KE),
• Radosław Sikorski (Europejska Partia Ludowa), który ma mieć chrapkę na stanowisko wysokiego przedstawiciela.

Polityczna przynależność do EPL może tu jednak Sikorskiemu nie pomóc – przy dotychczasowym układzie koalicyjnym EPL – S&D – RE, EPL raczej nie może liczyć na objęcie dwóch najwyższych stanowisk w UE.

Pierwsze posiedzenie plenarne nowego parlamentu

Kadencja parlamentu 2019-2024 formalnie kończy się 15 lipca, dzień przed pierwszym posiedzeniem parlamentu nowej kadencji. Pierwsze posiedzenie parlamentu nowej kadencji odbędzie się w Strasburgu 16-19 lipca. To wtedy eurodeputowani wybiorą osobę na stanowisko przewodniczącej Parlamentu Europejskiego (na 2,5-letnią kadencję), wiceprzewodniczących oraz kwestorów PE.

O tym, kto zostanie nowym szefem Komisji Parlament Europejski, decyduje bezwzględną większością głosów (połowa wszystkich europosłów plus jeden). Po jego zatwierdzeniu Rada Europejska oficjalnie mianuje nowego przewodniczącego.

Jeśli jednak kandydat Rady Europejskiej nie uzyska większościowego poparcia Parlamentu, Rada Europejska przedstawia innego kandydata. Ma na to miesiąc od głosowania w Parlamencie. Do zatwierdzenia nowej kandydatury Parlament Europejski stosuje tę samą procedurę (większość głosów wszystkich posłów).

Konferencja Przewodniczących PE

W trakcie pierwszej sesji ukonstytuuje się też Konferencja Przewodniczących PE. To bardzo ważny organ decydujący o działalności PE.

W jego skład wchodzą liderzy grup politycznych, przedstawiciel niezrzeszonych deputowanych (bez prawa głosu) oraz kierujący pracami całej izby – Przewodniczący Parlamentu Europejskiego. Decyzje na forum tego ciała podejmowane są w głosowaniach, a waga głosu danego lidera zależy od liczebności grup politycznych.

Jej członkowie decydują o tym, co znajdzie się w agendzie sesji plenarnych, rozdzielają prace nad wnioskami komisji oraz czas na wystąpienia między deputowanych z poszczególnych frakcji.

Konferencja Przewodniczących decyduje też o składzie komisji parlamentarnych, ich liczebności oraz portfolio. Konferencja udziela także zgód komisjom parlamentarnym na przygotowywanie rezolucji z własnej inicjatywy. Jej decyzje są w pełni polityczne.

W dniach 22-25 lipca odbędą się pierwsze posiedzenia komisji, podczas których zostaną wybrani przewodniczący i wiceprzewodniczący komisji. Skład komisji jest proporcjonalnym odbiciem składy parlamentu. Grupy polityczne dostają kierownictwo w takiej liczbie komisji, która odzwierciedla ich proporcjonalny udział w PE.

Sierpień to przerwa wakacyjna.

Konstytuowanie się Komisji Europejskiej

Między 16-19 września odbędzie się drugie posiedzenie plenarne Parlamentu nowej kadencji w Strasburgu. Jeśli do tej pory nie uda się przegłosować kandydata na stanowisko szefa lub szefowej Komisji Europejskiej, parlament zajmie się tym ponownie na tym posiedzeniu.

Wybór szefa lub szefowej Komisji Europejskiej raczej nie powinien się przeciągnąć ponad ten termin. Nawet w 2019 roku, gdy wokół wyboru szefa KE toczyły się burzliwe negocjacje, szefowa KE została wybrana na drugim posiedzeniu Parlamentu nowej kadencji – niecałe dwa miesiące po wyborach.

Dopiero po sfinalizowaniu wyboru szefa lub szefowej Komisji Europejskiej możliwe jest przejście do kolejnego etapu – wyboru komisarzy.

Nowy szef lub szefowa Komisji Europejskiej decyduje w zakulisowych negocjacjach z szefami państw członkowskich o tym, które państwo dostanie jakie portfolio w nowej komisji.

Za najważniejsze uchodzą stanowiska komisarzy m.in. ds. gospodarki, budżetu, rynku wewnętrznego, sprawiedliwości, energii czy spraw wewnętrznych, ale w nowej komisji bardzo prestiżowym portfolio będzie też stanowisko nowego komisarza ds. obrony – to na to stanowisko chrapkę ma Polska.

Przesłuchania komisarzy

Gdy to już jest postanowione, nowa szefowa lub szef Komisji Europejskiej zwraca się do państw członkowskich o zaproponowanie osób na stanowisko komisarzy. W poprzedniej kadencji Ursula von der Leyen poprosiła każde państwo o zaproponowanie dwóch osób – kobiety i mężczyzny, ponieważ chciała sformować Komisję zrównoważoną pod względem płci.

Kandydaci oficjalnie proponowani są przez Radę. Każdy z nich musi następnie przejść przesłuchanie w Parlamencie Europejskim. Przesłuchania odbywają się w komisjach parlamentarnych, których portfolio odpowiada jego ewentualnemu portfolio w Komisji.

Po przesłuchaniu komisja parlamentarna głosuje nad daną kandydaturą. Negatywny wynik takiego głosowania może oznaczać wykluczenie kandydata z procesu. W takim przypadku państwo członkowskie proszone jest o wystawienie nowego kandydata, który musi przejść ten sam proces oceny.

Gdy już wszyscy kandydaci pozytywnie przejdą przesłuchania, nowa Komisja jest gotowana do ostatniego etapu weryfikacji: prezentacji Kolegium Komisarzy w Parlamencie Europejskim oraz głosowania wotum zaufania do nowej Komisji Europejskiej podczas grudniowej sesji plenarnej Parlamentu w Strasburgu.

W ramach głosowania Parlament Europejski zatwierdza cały skład nowej Komisji Europejskiej — komisarzy, przewodniczącego oraz wysokiego przedstawiciela do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa. Odbywa się to w ramach tzw. procedury zgody – „za” musi zagłosować większość eurodeputowanych obecnych na sali.

Na tym etapie mamy już ukonstytuowane wszystkie najważniejsze instytucje europejskie, co zamyka okres powyborczego kształtowania się europejskich instytucji.