Profesor apeluje o dyskryminację "wariatów" na uczelni

Prof. Piotr Nowak wykłada filozofię na Uniwersytecie w Białymstoku i prowadzi zajęcia na Wydziale Artes Liberales na Uniwersytecie Warszawskim, jest także zastępcą redaktora naczelnego kwartalnika filozoficznego "Kronos". Jarosław Gowin powołał go na członka zespołu specjalistycznego w ministerialnym konkursie grantowym „Pomniki polskiej myśli filozoficznej, teologicznej i społecznej XX i XXI wieku”.

W tekście opublikowanym w ostatnim wydaniu magazynu "Plus Minus" przytoczył anegdotę o studencie z zespołem Aspergera, który znajomemu wykładowcy utrudnia prowadzenie zajęć. Profesor wyciągnął wniosek: na uniwersytetach nie powinno być miejsca dla osób "niezrównoważonych", "niepoczytalnych", "chorych psychicznie", "wariatów", "obłąkanych", "upośledzonych umysłowo" (profesor używa tych terminów zamiennie). W tekście pojawiło się mnóstwo nieścisłości dotyczących osób z zespołem Aspergera i cierpiących na zaburzenia psychiczne. Oto kilka z nich (cytujemy prof. Nowaka):

• "Student niepoczytalny nie jest niepoczytalny naumyślnie! Jest chory! I jak każdy chory zasługuje nie na osobne traktowanie w ramach «indywidualnej organizacji studiów», ale na leczenie";
• "Najpierw mój szef, osoba światła i dobrego serca, poprosił mnie, abym dał temu studentowi szansę poprawy. Ale jak można dać taką szansę komuś, kogo władze wolicjonalne albo są bardzo wątłe, albo nie ma ich wcale?";
• "[osoba z zespołem Aspergera] ma dobrą pamięć, ale nie chwyta abstrakcyjnych pojęć";
• "Oczywiście, nikt przy zdrowych zmysłach (to tylko takie powiedzenie) nie będzie kwestionował, że studia wyższe powinny podejmować i kontynuować osoby zdrowe na umyśle. To jednak teoria, ponieważ w praktyce bywa różnie".

OKO.press zaleca prof. Nowakowi i redaktorom "Rzeczpospolitej" zajrzenie do podręczników psychiatrycznych lub diagnostycznych (DSM-V, ICD-10). Dowiedzieliby się z nich, że:

• zespół Aspergera nie jest chorobą, tylko całościowym zaburzeniem rozwoju. Nie da się go wyleczyć. To zaburzenie ze spektrum autyzmu, powodujące m.in. upośledzenie umiejętności społecznych i trudność w akceptowaniu zmian. Osoby z Aspergerem mają niższy poziom empatii, dlatego nie potrafią adekwatnie reagować na sytuacje społeczne. Nie mają jednak zaburzeń mowy i potrafią komunikować się z innymi ludźmi. Źle znoszą zmiany, za to potrafią zafascynować się wąskim zagadnieniem i poświęcić mu bez reszty;
• niepoczytalność to termin prawniczy (art. 31 KK). Za niepoczytalną uznaje się osobę, w trakcie popełniania czynu zabronionego nie była w stanie pokierować swoim zachowaniem, np. z powodu choroby psychicznej lub upośledzenia umysłowego. Niepoczytalność stwierdza sędzia na podstawie opinii biegłych co do stanu psychicznego osoby w trakcie popełniania konkretnego czynu. Nie można powiedzieć o nikim, że jest co do zasady niepoczytalny;

• zespół Aspergera nie osłabia "władz wolicjonalnych". Osoby nim dotknięte rozróżniają dobro od zła i są w stanie podporządkować się zasadom etycznym;
• studenci z zespołem Aspergera nie mają problemów z rozumieniem abstrakcyjnych pojęć. Mają jedynie (w różnym stopniu) trudność z rozumieniem nieformalnych sytuacji społecznych;
• prof. Nowak sugeruje, że osoby "niezdrowe na umyśle" nie powinny wybierać się na studia. Nie wiadomo, kogo dokładnie ma na myśli, bo miesza pojęcia z języka prawniczego, medycznego i potocznego. Jeśli jednak przyjąć, że chodziło mu o osoby z zaburzeniami psychicznymi, z udziału w wyższej edukacji wykluczyłby co czwartego dorosłego Polaka. Według badania EZOP z 2012 r. co najmniej jedno zaburzenie psychiczne w ciągu całego życia wystąpiło u 23,4 proc. badanych - to ponad 6 milionów Polaków. Osoby, u których wystąpiły zaburzenia psychicznymi (do których zaliczają się m.in. zaburzenia nerwicowe, depresyjne, psychotyczne czy uzależnienia) poza epizodami nasilenia objawów są pełnowartościowymi studentami i pracownikami - także naukowymi.

Studenci i naukowcy protestują

Sprzeciw wobec dyskryminacji osób z problemami psychicznymi wyraziły środowiska akademickie i psychologiczne. Głos zabrali również przełożeni prof. Nowaka: rektor Uniwersytetu w Białymstoku, dziekan Wydziału Artes Liberales UW i dyrektor Kolegium Artes Libarels UW. OKO.press publikuje stanowiska Obywateli Nauki, organizacji zrzeszającej pracowników nauki, Uniwersytetu Zaangażowanego, organizacji studenckiej działającej na Uniwersytecie Warszawskim, oraz rektora UwB. Swoją opinię o tekście Nowaka przedstawił także Komitet Kryzysowy Humanistyki Polskiej.

Obywatele Nauki zwracają uwagę: "zdarza się, że osoby z zespołem Aspergera osiągają duże sukcesy, również w dziedzinach humanistycznych", a w stwierdzeniach prof. Nowaka dostrzegają pogardę dla wiedzy.

Uniwersytet Zaangażowany protestuje przeciwko dyskryminacji i stygmatyzacji studentów i pracowników z zaburzeniami psychicznymi. "Artykuł [prof. Nowaka] przyczynia się do budowy atmosfery przyzwolenia na wykluczenie społeczne" - piszą autorzy stanowiska.

Rektor Robert Ciborowski oświadcza, że prof. Piotr Nowak wyraził na łamach "Rzeczpospolitej" prywatne poglądy, z którymi "władze uczelni absolutnie się nie utożsamiają i nie zgadzają".

Obywatele Nauki: to złamanie standardów naukowych i etycznych

Jako Obywatele Nauki chcielibyśmy wyrazić swój stanowczy sprzeciw wobec opublikowanego w „Rzeczpospolitej” artykułu Piotra Nowaka, profesora Uniwersytetu w Białymstoku, „Czy ludzie niezrównoważeni psychicznie powinni być przyjmowani na uczelnie wyższe”.

Nowak opisuje w nim hipotetyczny problem, gdy wykład uniwersytecki zakłócany jest przez studenta cierpiącego na zespół Aspergera. Nie ulega wątpliwości, że przypadki tego rodzaju wymagają odpowiednich działań, i że zarówno studenci jak i wykładowcy mają prawo oczekiwać należytych warunków pracy. Zamiast jednak zastanowić się, jakich rozwiązań instytucjonalnych potrzebują polskie uczelnie, aby skutecznie radzić sobie z podobnymi sytuacjami, autor rozpoczyna ogólne dywagacje o naturze "wariactwa", "szaleństwa", "niepoczytalności" i "obłąkania", przez które najwyraźniej rozumie wszelkiego rodzaju zaburzenia, czy dysfunkcje psychiczne.

Uznaje "obłąkanych" en masse za istoty pozbawione elementarnych władz wolicjonalnych („chcenie u osób obłąkanych jest władzą mocno ograniczoną – dziś jest takie, jutro inne”), etycznych („jak mam uczyć etyki kogoś z aspergerem?”) i intelektualnych („Ma dobrą pamięć, ale nie chwyta abstrakcyjnych pojęć”). Tak wybrakowanym jednostkom według Nowaka obecność na uniwersytecie nie może przynieść żadnych korzyści, natomiast przynosi znaczne szkody pozostałym. Postuluje on zatem „ograniczoną dyskryminację”, która ma polegać na zakazie wstępu na uczelnie ‘niepoczytalnym’ ze względu na to, że po prostu „należy trzymać się od nich z daleka”.

Nie ma tutaj miejsca, aby prostować wszystkie niedorzeczności i stereotypy zawarte w artykule Nowaka. Wydawałoby się, że w obecnych czasach wiadomo już dość powszechnie, że dysfunkcje takie jak wspomniany zespół Aspergera, nie są chorobami i nie można ich wyleczyć. Natomiast z powodzeniem można je na różne sposoby łagodzić i neutralizować, tak, aby osoby na nie cierpiące były w stanie nie tylko integrować się społecznie, ale też rozwijać intelektualnie i zawodowo, często w stopniu nie gorszym niż średnia. Zresztą, zdarza się, że osoby z zespołem Aspergera osiągają duże sukcesy, również w dziedzinach humanistycznych. Skuteczność takich działań zależy jednak od umiejętnej współpracy kadry nauczycielskiej z odpowiednio wykształconymi psychologami i pedagogami. Zatem propozycja, którą otrzymał wymyślony wykładowca z artykułu, aby zorganizować dla niego zespół wsparcia, nie oznaczała, że „próbuje się z niego zrobić wariata”, ale że właśnie otrzyma pomoc, która może doprowadzić do rozwiązania problemu.

Jednakże tego wszystkiego autor nie spróbował nawet się dowiedzieć, uznając, że nauki szczegółowe i ich prozaiczne metodologie ustąpić muszą górującej nad nimi ogólnej perspektywie filozoficznej – a ta nie potrzebuje ich znać, aby je zdyskwalifikować. Ta pogarda dla wiedzy, połączona z niechęcią do „ideologii poprawnościowo-progresywistycznej” oraz „stachanowców w dziedzinie postępu” w rodzaju Rzecznika Praw Obywatelskich, dążących rzekomo poprzez prawne regulacje do zniszczenia tożsamości polskiej Akademii, zaowocowała tekstem nie spełniającym żadnych akceptowalnych standardów – ani akademickich, ani etycznych.

Uniwersytet Zaangażowany: stereotypy, ignorancja, uprzedzenia

Osoby z różnego rodzaju zaburzeniami zdrowia psychicznego stanowią niemałą część społeczności akademickiej - to nasze koleżanki i koledzy studenci, pracownice i pracownicy uczelni.

Niestety, stojące przed nimi szczególne problemy i wyzwania wciąż zbyt rzadko stają się przedmiotem poważnej dyskusji. Imperatyw akademickiej doskonałości zachęca do ukrywania trudności, co tylko pogłębia problem i prowadzi niejednokrotnie do porażek edukacyjnych i zawodowych. Niestety, również w murach uniwersytetu osoby ze wspomnianymi problemami spotykają się z napiętnowaniem i wykluczeniem.

Skrajnym przykładem braku wrażliwości wobec tej części społeczności akademickiej jest tekst dra hab. Piotra Nowaka z Uniwersytetu w Białymstoku, prowadzącego zajęcia także na Wydziale Artes Liberales Uniwersytetu Warszawskiego. W opublikowanym w Rzeczpospolitej i promowanym przez kwartalnik filozoficzny ,,Kronos” artykule, autor (wychodząc od anegdoty o studencie z zespołem Aspergera) postuluje wykluczenie osób z zaburzeniami psychicznymi z uniwersyteckiej wspólnoty i pozbawienie ich możliwości kształcenia na poziomie wyższym. Jako studentki i studenci zrzeszeni w ramach inicjatywy Uniwersytet Zaangażowany, chcielibyśmy stanowczo zaprotestować przeciw tego rodzaju dyskryminacji i stygmatyzacji naszych kolegów i koleżanek.

Na naukowcach ciąży szczególna odpowiedzialność w zakresie rzetelności publicznych wypowiedzi. Co gorsza, ignoranckie zalecenia Piotra Nowaka mogą tylko pogorszyć sytuację osób z różnego rodzaju zaburzeniami — zniechęcając do ujawnienia problemów i poszukiwania pomocy czy nastawiając przeciwko nim kolegów i koleżanki. Artykuł przyczynia się do budowy atmosfery przyzwolenia na wykluczenie społeczne.

Wspomniany tekst ilustruje jednak nie tylko indywidualne uprzedzenia i elementarny brak wrażliwości autora wobec osób zmagających się z zaburzeniami psychicznymi. Pokazuje także, że w społeczności akademickiej wciąż może brakować ugruntowanych rozwiązań systemowych, które, bazując na rzetelnej wiedzy, oferowałyby skuteczną pomoc wszystkim potrzebującym. Także pracownicy uczelni powinni przechodzić odpowiednie szkolenia, dzięki którym łatwiej byłoby im sprostać niestandardowym wyzwaniom dydaktycznym.

Bardziej inkluzywna akademia to nie tylko powinność etyczna, ale także korzyść dla studentów, pracowników i całego społeczeństwa. Droga do lepszej wspólnoty i zdrowszego społeczeństwa nie wiedzie przez wykluczanie odbiegających od wyidealizowanej normy jednostek, ale przez podejmowanie systematycznych działań opartych na rzetelnej wiedzy i przeciwdziałaniu poczuciu stygmatyzacji.

Stanowisko Rektora Uniwersytetu w Białymstoku ws. tekstu autorstwa dr. hab. Piotra Nowaka

Szanowni Państwo,

w związku z tekstem autorstwa dr. hab. Piotra Nowaka z Wydziału Historyczno-Socjologicznego naszej uczelni, opublikowanego 5 stycznia w dodatku Plus Minus Rzeczpospolitej, chciałbym stanowczo oświadczyć, że wyrażone tam przez autora poglądy i opinie na temat kształcenia osób niepełnosprawnych, ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, są jego indywidualnymi, prywatnymi ocenami, z którymi władze Uniwersytetu w Białymstoku absolutnie się nie utożsamiają i nie zgadzają.

Stanowisko naszej uczelni, wyrażone także uchwałą Senatu UwB, jest w tej kwestii jasne i niezmienne od wielu lat: staramy się maksymalnie otwierać na studentów z różnego typu niepełnosprawnościami i wyrównywać ich szanse edukacyjne. W tym celu na UwB utworzone zostało Centrum Wsparcia Studentów i Doktorantów Niepełnosprawnych oraz powołany został Pełnomocnik ds. Osób Niepełnosprawnych. Staramy się zapewnić studiującym u nas osobom z niepełnosprawnościami możliwie najlepsze warunki i oferujemy im zindywidualizowane wsparcie, dzięki czemu stają się aktywnymi uczestnikami społeczności akademickiej, a wielu z nich odnosi znaczące sukcesy naukowe.

Uważam ten sposób prowadzenia dyskusji o obecności osób z niepełnosprawnościami, o specjalnych potrzebach edukacyjnych, na uczelni za nieodpowiedni dla przedstawiciela środowiska akademickiego. Wyrażam też nadzieję, że stanowisko dr. hab. Piotra Nowaka jest stanowiskiem odosobnionym, nie znajdującym poparcia nie tylko na Uniwersytecie w Białymstoku, ale w całej społeczności akademickiej w Polsce.

Dr hab. Robert Ciborowski Rektor Uniwersytetu w Białymstoku