Ile czaru dla nastolatków może mieć brodaty Konfucjusz? Jak Chiny nie umieją w soft power

„Sukces zależy nie tylko od tego, czyja armia zwycięży, ale także od tego, czyja historia zwycięży”. Joseph Nye ponad 30 lat temu stworzył pojęcie soft power, w myśl którego potęga kraju na arenie międzynarodowej nie zależy wyłącznie od rozmiarów skarbca czy armii, ale także od siły przyciągania i uwodzenia kultury i systemu wartości. Co o nas mówią, jak mówią i czy chcą żyć jak my – stało się jednym z wyznaczników zajmowanego miejsca na podium światowej atrakcyjności.

Jak się na nie wdrapać? Władze Chin uznały, że mają skuteczną receptę i wdrażają ją konsekwentnie i z rozmachem od blisko dwóch dekad. Za początek myślenia o kulturze jako narzędziu do budowania pozycji przyjmuje się 16. Zjazd KPCh w 2002 roku, podczas którego szef propagandy Liu Yunsheng stwierdził, że kultura staje się „ważnym składnikiem w budowaniu narodowej potęgi i międzynarodowej przewagi”. W 2014 roku pierwszy sekretarz Xi Jinping w przemówieniu do kolegów z politbiura stwierdził, że „Chiny powinny być pokazywane jako cywilizowany kraj chlubiący się bogatą historią, jednością etniczną i kulturową różnorodnością.[…] jako odpowiedzialny kraj promujący pokój i rozwój, broniący międzynarodowego ładu i sprawiedliwości, który korzystnie wpływa na ludzkość i jako socjalistyczny kraj, otwarty i przyjazny, pełen nadziei i witalności”.

I do pewnego momentu, szło im całkiem dobrze. Czarnym łabędziem oczywiście okazała się pandemia, ale problemy wizerunkowe zaczęły się jeszcze przed nią, a winnymi są sami chińscy oficjele, którzy stosując ślepo strategię „przenoszenia propagandy krajowej zagranicę” (waixuan neixuan hua), serwują cudzoziemcom dokładnie to samo, co odbiorcom krajowym.

Toporne Instytuty Konfucjusza

W chińskim podejściu do soft power dominują trzy główne aspekty – promowanie języka i kultury, kształtowanie obrazu Chin w mediach i wykorzystywanie potęgi gospodarczej. Do walki na odcinku pierwszym zaangażowano podlegające chińskiemu rządowi Instytuty Konfucjusza, pierwszy z nich powstał w 2004 r. w USA i obecnie na całym świecie jest ich prawie 550. W placówkach tych, najczęściej zakładanych we współpracy z lokalnymi uniwersytetami, naucza się języka, prowadzi działalność kulturalną i promuje kulturę poprzez wykłady, festiwale czy warsztaty. Przekazują również zunifikowaną i stuprocentowo zgodną z linią partii narrację o Chinach. Chińczycy lubią porównywać sieć IK do struktur innych krajów, np. Alliance Française czy British Council, które jednak nie wchodzą w spółki z partnerem akademickim i nie mają ambicji wpływania na treści przekazywane studentom.

Po kilkunastu latach działalności IK dorobiły się wielu wrogów w szeroko pojętym świecie zachodnim, np. Szwecja już zamknęła wszystkie swoje oddziały IK, w innych krajach również dochodzi do wypowiadania umów przez instytucje goszczące. Polskie Instytuty Konfucjusza koncentrują się na nauczaniu, organizacji egzaminów językowych, rekrutacji na stypendia i promowaniu kultury. Dzięki temu minęły nas głośne, jak np. w Australii czy USA, skandale z cenzurowaniem wykładowców, treści zajęć, próby nacisku na polityków czy epatowanie toporną propagandą. Jednak Instytuty Konfucjusza oferując dotowane chińskie kursy, szkolenia czy studia podyplomowe wpływają negatywnie na rynek i równocześnie przekazują swoim kursantom jednostronny i zharmonizowany obraz Chin.

Potęga zbudowana na muzyce pop

Już na początku lat 2000. władze chińskie uznały, że kultura jest najważniejszym źródłem soft power państwa i rozpoczęto intensywne promowanie tradycyjnej kultury chińskiej. Trochę to ironiczne, bo pokazywanie Chin jako państwa zbudowanego na konfucjanizmie i skarbnicy przechowywanych skrupulatnie dawnych mądrości i tradycji mija się z prawdą – władze chińskie są szalenie selektywne wobec własnego dziedzictwa. Oparcie się na przeszłości okazało się również nie do końca trafne i efektywne w porównaniu z polityką kulturalną sąsiadów – Japonii i Korei Południowej , które skutecznie wypromowały się w świecie popkulturą i nowoczesnością.

Japonii udało się stworzyć wizerunek siebie jako kraju fajnego. Powstały terminy Gross National Cool i Cool Japan, a popularność japońskiej popkultury, kuchni, mody i animacji sprawiła, że Japonia, pomimo gospodarczej umiarkowanej prosperity, stała się kulturowym mocarstwem, podobnie jak była nim w latach 80. ubiegłego wieku.

Jeszcze większy softpowerowy sukces odniosła Korea – niewielkie państwo jeszcze w latach 60. na poziomie PKB porównywalnym z krajami afrykańskimi, obecnie jest niekwestionowaną potęgą kulturalną, a jej rząd oficjalnie wspiera Hallyu – koreańską falę. Moda na koreańskie seriale i K-pop rozprzestrzeniła się na cały świat, a w 2012 roku teledysk „Gangnam Style" z chwytliwą melodią i frapującą choreografią piosenkarza Psy stał się superhitem, a sam wykonawca koreańskim bohaterem narodowym.

Sukcesy wizerunkowe małych sąsiadów nie budzą entuzjazmu chińskich władz, które z jednej strony zazdroszczą Japonii i Korei skuteczności, z drugiej boją się obcych wpływów na własną zafascynowaną kulturą sąsiadów młodzież. Oba te kraje postawiły na współczesność i przyszłość – młodych twórców, nowe, odważne zjawiska i trendy. A Chiny?

Kładąc nacisk na tradycyjną kulturę Chiny ustawiły się na pozycji smęcącego dziadka, który wszystkich poucza, że on wszystko zrobił pierwszy, podczas gdy Japonia i Korea świadomie wybrały opcję – młody, oryginalny, z przyszłością.

Nie-dyplomatyczne „bitch"

Recepta mogłaby się wydać prosta – Chiny powinny się zacząć promować tym, co mają oryginalne, odważne i niestandardowe. Problem w tym, że ścisła cenzura i całkowita kontrola twórców z zasady uniemożliwiają im wychodzenie poza schematy i stworzenie treści, które uwiodą odbiorców z całego świata. Jak pozwolić sobie na szaleństwo, kiedy każdy utwór podlega bezpośredniej kontroli odpowiednich organów partyjno-rządowych i propagandowych? Dlatego artyści robią tylko to, co wiedzą, że mogą i w efekcie powstają albumy chińskich raperów wyśpiewujących swoją miłość i wdzięczność do Komunistycznej Partii Chin. Idealny towar eksportowy! Soft power z założenia Chinom wyjść nie może, bo zakłada m.in. spójność pomiędzy wartościami promowanymi własnym obywatelom i cudzoziemcom, a propaganda i nacjonalizm obecne w dyskursie krajowym są dla nie-Chińczyków absolutnie niestrawne, budzą wręcz podejrzenie parodii, a w Polsce zaś nieodparte skojarzenia z peerelowską nowomową.

Podobnie rzecz się ma z budowaniem wizerunku Chin w mediach społecznościowych. Do niedawna chińscy dyplomaci w większości nie mieli kont na Twitterze czy Facebooku, a jak mieli, to umieszczali na nich głównie fascynujące wpisy o „współpracy win-win”, czy zdjęcia z uścisków dłoni podczas oficjalnych spotkań czy pięknych chińskich krajobrazów. Sytuacja uległa zmianie w 2019 roku, kiedy szeroko relacjonowane w zachodnich mediach protesty w Hongkongu zaczęły negatywnie wpływać na postrzeganie Chin. Dyplomaci i urzędnicy ruszyli zakładać konta i aktywnie je prowadzić.

Niekwestionowanym cesarzem Twittera został dyplomata Zhao Lijian, który w tamtym okresie dostał skrzydeł i zasłynął bardzo ostrymi i kontrowersyjnymi postami. Wywoływał nawet skandale dyplomatyczne i repliki bardzo wysoko postawionych osób, np. premiera Australii, czy byłej doradczyni ds. bezpieczeństwa narodowego Obamy. Sławy drobił się również szef europejskiego biura „China Daily" Chen Weihua, który w odpowiedzi na obraźliwy wpis amerykańskiej senator (Chiny mają 5000 lat historii oszukiwania i okradania) odpowiedział lakonicznym: „Bitch”. W dalszej konwersacji padło jeszcze więcej miłych słów, a Chen Weihua zyskał sławę wśród rodaków jako wielki patriota i dzielny obrońca honoru ojczyzny.

Obaj panowie stali się wzorem dla wielu chińskich dyplomatów i wysokich urzędników. Dosadny język, otwarte wyzwiska, niezawoalowane groźby stały się czymś powszechnym w stosunku do przeciwników politycznych czy krajów, którzy urazili w jakikolwiek sposób uczucia narodu chińskiego. Oficjalne konta w social mediach stały się propagandowymi tubami pokazującymi wyłącznie polukrowaną rzeczywistość – uśmiechniętych i tańczących Ujgurów, Hongkończyków cieszących się ze stłumienia zamieszek, Tybetańczyków chwalących lokalne władze za nowe domy.

Nowy sposób komunikowania się ze światem zewnętrznym wzbudził uznanie Chińczyków – no, w końcu Chiny nie pozwalają sobą pomiatać. Teoretyczni odbiorcy wpisów i artykułów, czyli cudzoziemcy jednak w większości nie podzielają tego entuzjazmu i nie nabrali sympatii do Chin. W większości krajów zachodnich większa liczba respondentów ma negatywny obraz Chin niż pozytywny – mediana w Europie to 66 proc. W Azji nastawienie jest jeszcze gorsze, tam mediana negatywnej postawy wobec Państwa Środka wynosi aż 73 proc.

W Polsce nieporadnie

W Polsce nastawienie do Chin jest odrobinę lepsze. W raporcie przygotowanym przez Adriana Bronę opublikowanym w marcu roku nieprzychylną opinię na temat Chin wyraziło 41,5 proc. polskich respondentów, zaś pozytywną - 31,7 proc. Tylko 9,4 proc. pytanych osób zadeklarowało, że ufa Chinom, a brak zaufania zadeklarowało 57,5 proc. Pandemia i kwestia pochodzenia wirusa również przyczyniła się do pogorszenia wizerunku Chin w oczach Polaków, którzy patrzą na nie głównie przez pryzmat gospodarczy – uważają je za potężny kraj, silny militarnie i dość atrakcyjny kulturowo.

Ponieważ Polska nie odgrywa ważnej roli w polityce zagranicznej Chin – jesteśmy dla nich jednym z wielu państw europejskich, chińscy dyplomaci nie mają zbyt wiele okazji do pokazywania centrali swojego oddania i bezkompromisowości. Były już ambasador Liu Guangyuan co prawda starł się raz z (również byłą) ambasador USA Georgette Mosbacher o źródło koronawirusa, ale był to maleńki odprysk polityki chińsko-amerykańskiej prowadzonej w przestrzeni medialnej kraju trzeciego, zasadniczo nieważnego dla obu mocarstw.

Chińskie próby kształtowania wizerunku Chin w Polsce są zastanawiająco nieporadne – to głównie publikowane w kilku mediach („Rzeczpospolita", Onet.pl, ‚Trybuna Ludu") orędzia ambasadorskie napisane w stylu przemów Gomułki z lat 50.; strona Chińskiego Radia Międzynarodowego z polską wersją językową materiałów agencji Xinhua, równie atrakcyjna w odbiorze jak powieści socrealistyczne czy pojedynczy piewcy wyższości pax Sinica nad pax Americana na Facebooku czy Twitterze.

Wzajemne kontakty są letnie, bo żadna ze stron nie widzi w nich jak na razie dla siebie wielkiej szansy, ani politycznej, ani gospodarczej. Dlatego też Chińczycy nie przywiązują wielkiej wagi do pojawiających się w polskich mediach krytycznych materiałów o sytuacji w Xinjiangu, łamaniu praw człowieka czy niszczeniu autonomii Hongkongu. Strona chińska tak niemrawo i z rzadka prezentuje swój punkt widzenia, jakby sama nie widziała sensu walki o rząd polskich dusz.

Soft power Chin mocno się zużył i sfatygował i spod wytartego pluszu coraz częściej wyziera goła stal. Coraz częściej strona chińska nie ma chęci i potrzeby jej maskować. I może o to chodzi – epatowanie siłą i bezwzględnością ma zastąpić dawną walkę o sympatię i uznanie.