BENDYK: Samorządność naszą bronią. Socjalista sprzed stulecia pokazuje, jak pokonać autorytaryzm

Był rewolucjonistą wyrzekającym się rewolucyjnej przemocy, socjalistą przekonanym o sile sprawczej jednostek, niepodległościowcem obawiającym się mocy państwa. To jedna z najciekawszych postaci nowoczesnej polskiej historii. Edward Abramowski urodził się 17 sierpnia 1868 roku, zmarł w 1918 nie doczekawszy wolnej Rzeczypospolitej.

Czy postać tak odległa, choćby o najbarwniejszej biografii może inspirować dziś, w odmiennym kontekście historycznym, społecznym i politycznym?

Wszechwładna wola prezesa

Chodzi tutaj przede wszystkim o relacje między polityką, państwem i społeczeństwem. Jarosław Kaczyński jest przekonany o autonomii polityki. Uważa, że polityczna wola realizowana przy pomocy aparatów państwa, ponad prawem, prawdą i przyzwoitością jest jedynym skutecznym sposobem uzyskiwania zmiany społecznej i budowy narodowej suwerenności.

Trzy lata rządów PiS, okres demontażu ładu konstytucyjnego, którego ostatnim etapem stała się likwidacja niezawisłego sądownictwa zdają się potwierdzać skuteczność projektu prezesa PiS - nic nie jest w stanie zatrzymać rewolucyjnej fali, nawet jeśli po drodze napotyka rafy w postaci oporu instytucji międzynarodowych lub protestu społecznego. Oczywiście w takiej sytuacji pytanie kluczowe dla wszystkich, którym projekt PiS się nie podoba jest pytaniem politycznym - jak zmienić władzę? Koncentrując się na tej kwestii nie można jednak zapomnieć o pytaniu programowym:

Opozycja bez mocy

Szukając odpowiedzi warto zastanowić się, dlaczego PiS jest tak skuteczny, mimo że przecież ani w chwili wyborów w 2015 roku, ani obecnie nie dysponuje większościowym społecznym poparciem. Choć zwolennicy PiS ciągle tworzą najsilniejszą grupę, to jednak nie jest to siła upoważniająca do zmian ustrojowych w ramach demokratycznego mandatu. Tym jednak większa determinacja Jarosława Kaczyńskiego, by zmieniać Polskę w trybie rewolucyjnym, zanim ujawni się skuteczny opór.

Scenariusz ten jest czytelny od pierwszych dni rządów PiS. Jednak polityczna opozycja, mimo że w sumie stoi za nią większość społeczeństwa, nie jest w stanie tej większości zmobilizować, by powstrzymać rewolucję. Oczywiście, mamy w pamięci marsze KOD-u, Czarny Protest, Łańcuch Świateł. Polityczny bilans tych zrywów jest jednak ograniczony.

Winę za taki stan rzeczy można oczywiście zrzucać na polityczną opozycję oraz mizerię oferty programowej i personalnej ugrupowań parlamentarnych i pozaparlamentarnych. To jednak nie wyjaśnia, dlaczego mimo buńczucznych zapowiedzi liderów i liderek nie okrzepły uliczne ruchy protestu dystansujące się od polityków i partii politycznych. Skoro ani politycy, ani ulica nie przyniosły na razie odpowiedzi na pytanie: co robić?, warto sięgnąć do źródeł. Edward Abramowski doskonale się nadaje na przewodnika w takiej podróży.

Autonomia, samoorganizacja, samorządność

Autor „Zmowy powszechnej przeciwko rządowi” twierdził, że najlepszą i w zasadzie jedyną odpowiedzią na arbitralność władzy autorytarnego państwa - a także na opresję kapitału - jest społeczna autonomia.

Autonomia, czyli zdolność definiowania i osiągania zbiorowych celów poprzez mobilizację dostępnych zasobów: środków materialnych, wiedzy, kreatywności, a gdy potrzeba - ciał angażowanych do akcji strajkowych i manifestacji ulicznych. Autonomicznego społeczeństwa nie tworzy jednak masa ruszająca w pospolitym ruszeniu, lecz praca organizacyjna polegająca na budowaniu instytucji zapewniających trwałość ruchowi i bezpieczeństwo angażujących się weń jednostek.

Innymi słowy, autonomiczne społeczeństwo to zbiór autonomicznych jednostek tworzących społeczną całość poprzez system kontrolowanych społecznie instytucji umożliwiających odtwarzanie tej całości w wymiarze materialnym i kulturowym.

Abramowski oczywiście rozróżniał autonomię społeczną w warunkach władzy zaborczej (to przeciwko caratowi pisał „Zmowę powszechną”) od autonomii w warunkach przyszłej demokratycznej Rzeczpospolitej, państwa, które miało zapewnić możliwość realizacji społecznych celów socjalistów. Tyle że właśnie - miało zapewnić możliwość, a nie zastąpić autonomię społeczną przez autonomizującą się strukturę państwową. Jednym z warunków zbudowania właściwej relacji między państwem a społeczeństwem tak, by nie ograniczyć, lecz wspomagać jego autonomię miał być samorząd terytorialny oparty na niezależności samorządnych gmin i miast od rządu.

Uwolnić społeczeństwo

Czy jednak tych wszystkich postulatów nie zrealizowała III Rzeczpospolita, której jednym z fundamentów ustrojowych jest samorządność terytorialna oraz wolność zrzeszania się? W sensie formalnym - owszem. Ba, reformę samorządową należy wręcz uznać za najbardziej udany aspekt transformacji.

Decentralizacja systemu władzy jest już w tej chwili tabu, którego naruszenia nie dopuszczają ani wyborcy PO, ani PiS.

Problem w tym, że państwo liberalne - jakim była III Rzeczpospolita do 2015 roku - uczyniło zarówno struktury samorządu, jak i organizacje społeczne częścią państwa usługowego, mającego zaspokajać potrzeby mieszkańców- konsumentów w sposób jak najbardziej efektywny. Jednostki samorządu stały się dostarczycielami usług kulturalnych, edukacyjnych, zdrowotnych posługując się w swej misji organizacjami pozarządowymi z zastrzeżeniem wszakże, by zakres usług publicznych minimalizować do obszarów, których nie jest w stanie obsłużyć sektor rynkowy.

Lektura Edwarda Abramowskiego to dobre przypomnienie wiedzy, jaką w Polsce posiedliśmy na początku XX wieku, gdy rozkwitał ruch stowarzyszeniowy i spółdzielczy. Zdumiewające, jak nieudolnie tę wiedzę próbujemy odkryć na nowo na początku wieku XXI. Jednak bez tej roboty, której stawką jest społeczna autonomia nie sposób będzie przechylić równowagi w obudzonej do życia triadzie polityka - państwo - społeczeństwo na rzecz społeczeństwa. Tym samym trudno będzie osiągać konkretne cele polityczne, z odsunięciem władzy autorytarnej, wypełniającej swą siłą społeczną próżnię.

Nadzieja w samorządach

Oczywiście nie można liczyć, że obecne państwo będzie realizować zamysł Edwarda Abramowskiego i wbrew sobie wzmacniać społeczną autonomię.

Właśnie oficjalnie ruszyła samorządowa kampania wyborcza. Potrwa zaledwie dwa miesiące, wybory samorządowe będą jednak najważniejszym w tym roku wydarzeniem politycznym w Polsce. Ważne, kto wygra w gminach, miastach i miasteczkach. Ważniejsze jednak, by ta kampania i najbliższa kadencja stały się czasem oddolnej odnowy idei samorządnej Rzeczypospolitej, republiki tworzonej przez autonomiczne społeczeństwo. W tym dziele Abramowski może być bardzo pomocny, bo jak pisał jego biograf Wojciech Giełżyński:

Szerzej przedstawiam Abramowskiego na łamach „Polityki”, która ukaże się 22 sierpnia 2018.