Kaucja nie od razu. Od 1 października rusza system kaucyjny – powoli i bez rewolucji

To będzie największa zmiana w gospodarce odpadami od wprowadzenia obowiązkowej segregacji. Polska wreszcie uruchamia system kaucyjny, który obejmie butelki i puszki.

Wreszcie, bo unijna dyrektywa zobowiązująca rząd do tego ruchu, weszła w życie w 2019 roku. Według europejskich regulacji kraje członkowskie powinny dążyć do poziomu 90 proc. selektywnej zbiórki. Doliczenie zwrotnej kaucji znacznie to ułatwi. Puszki i butelki warte złotówkę lub 50 groszy rzadziej będą trafiały do pojemników na odpady zmieszane czy do przydrożnych rowów, bo będzie to zwyczajnie nieopłacalne.

Prace nad ustawą wprowadzającą system kaucyjny za czasów rządu PiS toczyły się ślimaczym tempem. Poprzednia ekipa uchwaliła ustawę, jednak wymagała ona poprawek. Projekt nowelizacji autorstwa obecnego rządu koalicyjnego na długie miesiące trafił do zamrażarki, a na rządzących próbowali wpłynąć producenci napojów i sieci handlowe, proponujące przesunięcie startu systemu na 2026 lub nawet 2029 rok.

Organizacje ekologiczne i eksperci od gospodarki obiegu zamkniętego z kolei załamywali ręce nad opieszałością rządu, wskazując na naszych sąsiadów, w tym Litwę czy Słowację, gdzie system kaucyjny ruszył bez większych problemów. W końcu ustawa przeszła przez Sejm w tym roku i wyznaczyła okres przygotowawczy do 1 października 2025.

Kaucja wraca, ale na jakich zasadach?

Jakie są najważniejsze zasady systemu kaucyjnego?

• Kaucja będzie wynosić 50 groszy w przypadku butelek plastikowych do 3 litrów oraz 1 zł za butelki szklane wielokrotnego użytku.
• Kwota ta będzie doliczana do rachunku dopiero przy kasie, nie będzie wliczona w cenę napoju. Nie podwyższa ona ceny samego produktu i zawsze jest możliwa do odzyskania w recyklomacie.
• System obejmie jedynie te opakowania, które będą oznaczone logotypem wskazującym na możliwość oddania butelki lub puszki za kaucją. Opakowania bez logotypu, na przykład wyprodukowane na długo przed wejściem prawa w życie, nie będą objęte kaucją.
• Doliczona kwota – możliwa do odzyskania – będzie wpisana w logo systemu kaucyjnego, widoczne na etykiecie opakowania.

• Obowiązek zbierania opakowań objętych systemem nałożony jest na sklepy o powierzchni powyżej 200 m², a sklepy mniejsze – poniżej 200 m² mogą dobrowolnie przystępować do systemu.
• Opakowania niezgniecione i z czytelną etykietą będzie można oddawać w automatach lub, rzadziej i w mniejszych sklepach, bezpośrednio u sprzedawcy (zbiórka ręczna).
• Opakowanie powinno być puste, ale nie trzeba go myć. Nie będzie trzeba okazywać paragonu.
• Automat wyda nam bon, gotówkę lub umożliwi zwrot kaucji na kartę, choć te dwie ostatnie opcje zapewne będą rzadko dostępne. Kupon będzie można zrealizować na zakupy w danym sklepie lub poprosić na jego podstawie o wypłatę gotówki. „Sklep musi zapewnić możliwość realizacji bonu w formie pieniężnej i nie może uzależniać wypłaty od dokonania w nim zakupów” – zapewnia resort klimatu. Według ekspertów bon będzie najpowszechniejszą formą zwrotu kaucji.
• Prawo wymaga utworzenia przynajmniej jednego punktu zbiórki w każdej gminie, niekoniecznie w punkcie handlowym.
• Ministerstwo Klimatu i Środowiska na operatorów systemu wybrało siedem prywatnych firm, które będą oferowały ustawienie swoich automatów sklepom. Będą odpowiedzialne za dostarczenie automatów, ich działanie i rozliczanie kaucji. Za granicą częściej spotyka się system oparty na jednym operatorze. Ministerstwo klimatu argumentuje jednak, że lepiej zbudować system oparty o konkurencję.

System, czy chaos?

Część mediów i organizacji branży spożywczej straszy „chaosem” i zwraca uwagę na problemy nowego rozwiązania. Start systemu 1 października najpewniej okaże się fikcją, a konsumenci będą się gubić, nie rozróżniając butelek z kaucją od tych bez kaucji.

Te pierwsze, według deklaracji części producentów, powinny pojawiać się na półkach nie od 1 października, a najwcześniej od początku przyszłego roku. To zgodne z postanowieniami ustawy, dającej producentom 3 miesiące okresu przejściowego.

„Nie wiadomo mi o żadnym producencie, który deklarowałby przystąpienie do systemu kaucyjnego już od początku października. Nie wykluczam jednak, że ktoś taki się pojawi. Zdecydowana większość producentów zapowiada wejście do systemu od 1 stycznia, niektórzy deklarują, że zaczną wprowadzać napoje w opakowaniach z kaucją pod koniec roku” – mówił „Gazecie Prawnej” Piotr Mazurek z Konfederacji Lewiatan.

„Według naszej wiedzy 1 października w sprzedaży nie będzie jeszcze zbyt wielu opakowań objętych systemem – będą się one pojawiać stopniowo, najpewniej bliżej końca roku” – potwierdzała Agnieszka Koc, dyrektorka ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju sieci Biedronka.

Wszystko w swoim czasie

Co więcej, operatorzy systemu kaucyjnego wciąż nie podpisali umowy o współpracy obejmującej wszystkie siedem podmiotów. Ich przedstawiciele obiecują, że będą starać się dopiąć porozumienie na ostatnią chwilę.

Pobocznym problemem jest rezygnacja niektórych sieci handlowych ze sprzedaży napojów. Chodzi o sklepy budowlane czy drogerie – napoje były do tej pory niewielką częścią oferty Rossmanna czy Castoramy, które nie będą już ich sprzedawać.

Nie rezygnują z tego jednak inne sieci, takie jak sieć drogerii dm czy SuperPharm. Sceptycy zauważają też, że na razie do systemu przystąpi 18 tysięcy placówek, należących głównie do dużych sieci handlowych. Mniejsi gracze i sieci posiadające niewielkie powierzchniowo sklepy (w tym Żabka) są ostrożniejsi.

Krytyka systemu płynie głównie ze strony organizacji przedsiębiorców i sieci handlowych, które od początku ostro krytykowały plany wprowadzenia systemu i próbowały opóźnić jego start.

Eksperci gospodarki obiegu zamkniętego podchodzą do sprawy o wiele spokojniej. „W krajach, które jako ostatnie wprowadziły system kaucyjny, też pojawiało się sporo wątpliwości, gdy wchodził on w życie. Mimo to czas pokazał, że po pewnym czasie wszystko działało jak trzeba” – przekonywała Joanna Kądziołka z Polskiego Stowarzyszenia Zero Waste.

System kaucyjny może dezorientować – ale tylko na początku

„Rozpoczynamy w podobny sposób jak inne kraje europejskie, które wprowadzały systemy kaucyjne. Na początku obejmujemy nim duże sklepy, które są do tego zobowiązane. Małe punkty handlowe również wykazują zainteresowanie – pytają operatorów i przygotowują się do przystąpienia. Przykładem tu może być Słowacja, gdzie po roku od uruchomienia systemu liczba małych sklepów, które dobrowolnie do niego dołączyły, przewyższyła liczbę dużych sieci” – zauważa w rozmowie z OKO.press Filip Piotrowski, zajmujący się regionem Morza Bałtyckiego w organizacji Waste Free Oceans.

Ocenia, że konsumenci rzeczywiście mogą być zdezorientowani, gdy na półkach będą dostępne dwa rodzaje opakowań. Problem w tym, że nie dało się tego zrobić inaczej. „Gdybyśmy wymagali natychmiastowego wprowadzenia tylko opakowań kaucyjnych, musielibyśmy zniszczyć miliony produktów już znajdujących się w obiegu. Podobne rozwiązania stosowano na Węgrzech, w Rumunii czy Austrii, gdzie nie od razu wszystkie opakowania można było oddać do kaucjomatów” – mówi nam Piotrowski.

Małpki poza systemem

Ekspert twierdzi, że pierwsze miesiące będą służyły oswojeniu się z nowością, a sukces zależy w dużej mierze od tego, jak sieci handlowe i operatorzy będą zachęcać do korzystania z automatów. Najskuteczniejsze może okazać się oplakatowanie sklepów w czasie rozruchu systemu.

Ze znajomością zasad zwrotu kaucji na początku może być problem – deklaruje ją 47 proc. respondentów niedawnego badania IBRiS. 25 proc. zapytanych twierdzi, że o systemie słyszało, ale nie wie, jak będzie działał.

„Ministerstwo zapowiada, że kampania będzie rozwijana w najbliższym miesiącu, a pierwsze opakowania kaucyjne tak naprawdę pojawią się na rynku najwcześniej w połowie listopada. To czas, aby tłumaczyć, jak działa system: po oddaniu butelki otrzymujemy bon, który można wymienić na gotówkę lub odliczyć od kolejnych zakupów” – twierdzi Piotrowski.

Organizacje społeczne patrzą na start systemu z nadzieją, ale mają uwagi do jego zasad. Kaucją nie udało się objąć buteleczek po alkoholu o niewielkiej pojemności, czyli tak zwanych małpek. Resort klimatu zapowiada, że będzie się zastanawiał nad objęciem ich kaucją już po starcie systemu.

„Rzeczywiście, stanowią one problem, jeśli chodzi o zaśmiecanie środowiska. Jednak na ten moment priorytetem jest dla nas przeprowadzenie skutecznej akcji edukacyjnej, aby Polacy nauczyli się korzystać z systemu. Wprowadzenie systemu kaucyjnego to duża zmiana i musimy dać sobie czas na przystosowanie się do niej” – argumentowała w Radiu Zet ministra klimatu Paulina Hennig-Kloska.

Najbliższe miesiące przyniosą więc lekki bałagan, jednak można się spodziewać, że zasady zwrotu kaucji szybko wejdą nam w krew. Wskazują na to doświadczenia innych krajów.

Na Słowacji w drugim roku działania systemu udało się osiągnąć 90-procentowy poziom zbiórki objętych kaucją opakowań. Do ustawiania kaucjomatów i „zbiórki ręcznej” przekonały się też mniejsze sklepy. W końcu klient chętniej pójdzie tam, gdzie przy okazji zakupów odda butelki i odzyska swoje pieniądze.