Tajemnica żółtej koszulki. Czy mundial "odtruje" brazylijskie symbole?

Szymon Opryszek: O co chodzi z żółtą koszulką reprezentacji Brazylii?

- Nasz kraj jest niezwykle podzielony. W trakcie takiego święta jak mundial społeczne podziały widać na ulicach, wśród kibiców.

W ostatnich latach, a zjawisko nasiliło się szczególnie przed ostatnimi wyborami prezydenckimi wyborcy Jaira Bolsonaro zakładali żółte barwy także podczas wieców politycznych. Dziś każdy, kto nosi żółtą koszulkę jest postrzegany jako bolsonarysta. Dlatego zwolennicy drugiej strony wolą nosić trykoty w innych kolorach: niebieskie, czarne lub białe w stylu retro, co nawiązuje do barw reprezentacji Brazylii w latach 1914-1953.

Podobno przed meczem otwarcia mundialu fani urządzali imprezy w Rio de Janeiro ubrani w żółte koszulki z napisem Lula na plecach.

- Nie tylko w Rio de Janeiro. Rzeczywiście zwolennicy Luiza Inácio Luli da Silvy troszczą się o ratowanie symboli narodowych.

Sam Lula, który kocha piłkę nożną, zapowiedział, że debiut reprezentacji zobaczy w żółtych barwach. Sądzę, że uratowanie tych symboli przez lewicę to tylko kwestia czasu. W Brazylii nazywamy to „odtruciem”, podobne zjawisko było widoczne również pod koniec dyktatury wojskowej i fali niepokojów społecznych pod hasłem Diretas Já („Wybory teraz”) w 1984 roku. Wtedy flaga, narodowy hymn i żółte barwy zostały „odratowane” przez społeczeństwo domagające się demokratycznych rządów.

To niesamowite czasy piłkarza Sokratesa i tzw. „Democracia Corinthiana” (Demokracji Korynckiej), idealistycznego ruchu wewnątrz klubu Corinthians, który sprzeciwiał się wszelkim przejawom rządów autorytarnych.

- W tamtych czasach wiele osób nie miało dostępu do informacji, ale wiadomości sportowe, piłkarskie, czy właśnie dotyczące Corinthians niosły się na językach. To niezwykle popularny klub, drugi po Flamengo pod względem liczby kibiców, mówi się nawet o 30 milionach fanów. Sam od dziecka kibicuję Corinthians. Moje polityczne i społeczne poglądy rodziły się na stadionie, gdy miałem 14 czy 15 lat. Dzięki Democracia Corinthiana dowiedziałem się o ideach demokracji! Słynny aktor polskiego pochodzenia Dan Stulbach mówi, że słowo „Demokracja” zobaczył po raz pierwszy w życiu, kiedy pojawiło się ono na koszulce drużyny Corinthians.

Była ważnym ruchem, bardzo ważnym, jak wszystko związane u nas z futbolem, ale stanowiła bardziej konsekwencję niż przyczynę. Już wyjaśniam: w tamtym czasie o demokracji mówiło się w wielu miejscach: w szkołach, fabrykach, związkach zawodowych, na ulicach. Było więc nieuniknione, że ta dyskusja dotrze również do piłki nożnej, co ostatecznie się stało. Ale to nie Democracia Corinthiana „obaliła reżim wojskowy”, jak dziś wielu przesadza. Została umieszczona w całym kontekście, głównie z powodu przywództwa Sokratesa, który jest dziś międzynarodową ikoną. Ale rzeczywiście był to bardzo ważny ruch, inaczej nie mówilibyśmy o nim 40 lat później.

Dziś połowa Brazylijczyków uważa, że to Bolsonaro zawłaszczył żółtą koszulkę.

- W Brazylii zawsze istniał chromatyczny kontrast między czerwienią „międzynarodowego komunizmu” (obecna Partia Robotnicza) a zielenią i żółcią flagi (powszechnie przyjmowanej przez nacjonalistów z prawej strony). „Zielono-żółto, bez sierpa i młota” – krzyczeli na ulicach zwolennicy reżimu wojskowego z 1964 roku. „Nasza flaga nigdy nie będzie czerwona” – wykrzykują dziś bolsonaryści. Ale jeszcze zanim koszulka została przejęta przez Bolsonaro i jego zwolenników, słynny żółto-zielony trykot był już widoczny na ciałach demonstrantów w 2013 roku. To były tzw. „Dni Czerwcowe”, ruch społeczny, który zbiegł się np. z Arabską Wiosną. Ludzie wyszli na ulice, nie bardzo wiedząc, przeciwko czemu strajkują, ale protestowali głównie przeciwko korupcji w ogóle, głównie przeciwko ówczesnej Partii Robotniczej Dilmy Rousseff. Nie byli jeszcze bolsonarystami. Bolsonaro przyszedł później, przejął te idee, a wraz z nimi koszulkę reprezentacji.

W 1970 roku zdobycie trzeciego miejsca na mistrzostwach świata w Meksyku zbiegło się z kulminacją represji ze strony dyktatury wojskowej, z jej torturami i apogeum propagandy politycznej, która głosiła „wielką Brazylię”. Futbol pomagał dyktaturze promować ten klimat dumy. Politycy zawsze chcieli wykorzystać popularność piłki nożnej. Nawet ceniony w świecie Lula nadał priorytet organizacji mundialu w 2014 roku, a potem Igrzyskom Olimpijskim, bo wiedział, jakie to ważne dla społeczeństwa.

Pracowałem w Brazylii przed mundialem w 2014 roku. Cały czas mówiło się o nadużyciach władzy, czyszczeniu favel czy podejrzanych inwestycjach.

- Okres przed organizacją mundialu przez Brazylię ściśle wiążę się z rządami Luli i jego następczyni Dilmy Rousseff, która potem została postawiona w stan oskarżenia. W czasie przygotowań do organizacji megaeventów sportowych politycy dużo mówili o korzyściach dla społeczeństwa. Ale niestety, jak większość krytyków przewidywała, tak się nie stało. Słynne stało się zdanie Ronaldo Nazario, dawnej gwiazdy naszej reprezentacji, który powiedział, że „nie da się zorganizować mistrzostw świata, budując szpitale”.

Ten rodzaj wyższości elit, nie tylko powiązanych z Partią Robotniczą rozgrzewał niższe klasy.

Pamiętam, że demonstranci w Rio de Janeiro i Sao Paulo wykrzykiwali hasła typu „precz z mundialem”.

- Wraz z megaeventami w Brazylii rosła krytyka korupcji ze strony społeczeństwa, skierowana głównie w kierunku Partii Robotniczej. A potem przerodziła się w falę politycznego konserwatyzmu wśród Brazylijczyków. Minęło osiem lat. Z perspektywy czasu widać, że to sprzyjało powstaniu skrajnej prawicy i wyborowi Jaira Bolsonaro w 2018 roku. Nastąpił zwrot w prawo, teraz z kolei mamy powrót do socjaldemokracji - nawet nie mówię, że lewicy, bo tak naprawdę nią nie jest.

Równie wyboistą drogę przebyła reprezentacja Brazylii. Też zaczęło się w 2014 roku, w półfinale mundialu, gdy gospodarze przegrali 1:7 z Niemcami.

- Po tamtym meczu dużo zaczęło mówić się o rewolucji, zupełnej restrukturyzacji całego brazylijskiego futbolu z CBF. Ale w praktyce nastąpiła tylko zmiana na boisku, najpierw z powrotem trenera Dungi, a następnie z selekcjonera Tite, który przejął władzę w 2016 roku. Prowadzi reprezentację do dziś, jest pierwszym, który nie zdobył Pucharu Świata (w Rosji przed czterema laty), a mimo to pozostał na stanowisku. Jeśli coś się zmieniło w futbolu brazylijskim, to właśnie ta stabilizacja. No i władze Brazylijskiej Konfederacji Piłki Nożnej zmieniły jej nazwę, ale de facto wciąż pozostaje ona w rękach tej samej grupy politycznej.

Odnoszę wrażenie, że ta kadra nie jest już reprezentacją wszystkich Brazylijczyków.

- W czasach Pelé wszyscy żyli głównie grą Brazylii. Dziś, zwłaszcza wśród młodych ludzi, są Brazylijczycy, którzy kibicują Realowi Madryt czy angielskiemu klubowi, a nie Flamengo, Santos, São Paulo czy Corinthians. Są też tacy, którzy śledzą supergwiazdy, takie jak Messi czy Cristiano Ronaldo. Mam 54 lata i kiedy byłem dzieckiem czy nastolatkiem, absolutnie nie można było zobaczyć kogoś na ulicy w koszulce na przykład Argentyny, naszych największych rywali. Dziś to bardzo powszechne.

Prawda jest taka, że nasza reprezentacja jest daleko od Brazylijczyków. Drużyna rzadko gra w kraju, a zawodnicy nie występują w naszej lidze, nie mają żadnego związku z tutejszymi zespołami. W dawnych czasach brazylijscy kibice dopingowali swój klub, chcieli, by jak najwięcej zawodników grało w kadrze narodowej. Dziś cieszą się, że żaden zawodnik ukochanego klubu nie jest powołany, bo to mogłoby osłabić drużynę w rozgrywkach lokalnych, narodowych czy kontynentalnych. Nasza reprezentacja jest postrzegana bardziej jako drużyna Brazylijczyków, a nie Brazylii.

To zaskakujące, bo niektórzy komentatorzy twierdzą, że kadra Brazylii jest soczewką społeczeństwa.

- Nasza drużyna w pewien sposób odzwierciedla polityczny podział w społeczeństwie, ale nie wierzę, by polityka miała duże znaczenie w szatni. Wszyscy wiedzą, że Neymar wpierał Bolsonaro przed wyborami prezydenckimi. Obiecał nawet uczcić gola w mundialu, robiąc dłońmi cyfry 2 i 2, czyli numer wyborczy kandydata. Ale tego nie spełnił. Wiemy też, że Richarlison jest po drugiej stronie, wyraził obawy związane z dalszymi z rządami Bolsonaro, wspierał też kampanię szczepionkową negowaną przez ustępującego prezydenta. Pozostali, w tym trener Tite, podchodzą do tematu bardziej dyskretnie, ale w partyjno-politycznym spektrum są znacznie bardziej na prawo niż na lewo. Są bardziej ostrożni niż wspomniany Neymar.

A ten spotkał się z falą hejtu w Brazylii i nie tylko.

- Wielu ludzi oczekiwało, że jako największa gwiazda reprezentacji Brazylii napastnik nie będzie eksponował swoich poglądów. Bo przecież Bolsonaro jest ultrakonserwatywny, jego polityka opiera się choćby na homofobii, otwarcie broni oprawców z czasów reżimu wojskowego. Dlatego przeciwnicy Bolsonaro powiązali poparcie Neymara z przyszłym złagodzeniem jego problemów z podatkiem dochodowym, gdyby to Bolsonaro został ponownie wybrany. Podczas celebracji zwycięstwa prezydenta Luli na Avenida Paulista w São Paulo tysiące ludzi krzyczało w tym samym rytmie, w jakim kibice krzyczą na stadionach: „Hej, Neymar, będziesz musiał zadeklarować!”. To znaczy: nie unikniesz płacenia podatku dochodowego, bo kandydat, który wygrał wybory, nie był twoim kandydatem.

Jednak skrajna prawica ma zaskakująco duże poparcie wśród piłkarzy. Za Bolsonaro opowiedzieli się też m.in. Thiago Silva czy była gwiazda Rivaldo.

- To wynika głównie z braku edukacji i w związku z tym refleksji politycznej. Myślę, że piłkarze naprawdę chcą wierzyć w prawicowy dyskurs. A fani prezydenta Luli wśród graczy stanowią mniejszość. Zawsze tak było. Począwszy od mundialu w 1970 roku, gdy zwolennikiem lewicowych rozwiązań był Tostão, później skończył studia medyczne. Dziś w kadrze narodowej są to: Richarlison i rezerwowy Éverton Ribeiro, głównie ze względu na działalność polityczną jego żony.

Trzeba też zwrócić uwagę na poziom wykształcenia i zasoby finansowe popleczników jednej i drugiej strony. Bycie piłkarzem lub pagodeiro, czyli śpiewakiem popularnego w Brazylii rytmu zwanego pagode, są u nas postrzegane jako jedyne możliwości awansu społecznego dla tych, którzy nie urodzili się bogaci. Dlatego w społeczeństwie jest wielu biednych ludzi, którzy bronią status quo, a drugą stronę nazywają komunizmem.

A czy katarski mundial jest wykorzystywany w dyskursie politycznym?

- Mamy do czynienia z jednym z najbardziej upolitycznionych mundiali w historii, obok MŚ rozgrywanych w faszystowskich Włoszech za czasów Benito Mussoliniego czy turnieju z 1978 roku w Argentynie rządzonej przez juntę wojskową. Ale niestety z punktu widzenia przeciętnego Brazylijczyka niewiele to znaczy. Duża część naszej populacji ma pewien, nazwijmy to „naturalny”, pogląd na idee sprzeczne z obecnym poczuciem człowieczeństwa, choćby w sprawie homofobii, o której tak dużo mówi się teraz podczas mundialu. Gdyby tak nie było, kraj nie byłby tak spolaryzowany.

Nie przegapią okazji, by pojawić się na trybunach czy w telewizji w koszulkach i flagach z napisami typu „Brazylia została okradziona”. Mają na myśli przegraną w wyborach Bolsonaro. Zresztą sam były prezydent wykorzystał nawet śmierć królowej Elżbiety w swojej kampanii. Pojechał do Anglii obejrzeć pogrzeb, ale skończył na przykład na żałosnych filmach, w których próbował udowodnić, że benzyna w Brazylii jest tańsza niż w Anglii.

Zwycięstwo w mundialu to szansa dla Brazylii?

- Na pewno. Mundial przyśpiesza proces „odtrucia”, o którym rozmawialiśmy. Niektórzy kibice już zapewniają, że ubierają się w żółtą z powodu wsparcia dla reprezentacji, a nie dla byłego prezydenta. Jeśli Brazylia ostatecznie wygra mistrzostwa świata, to zbiegnie się to z nową władzą.

*Celso Unzelte, brazylijski dziennikarz, badacz, komentator sportowy, profesor uniwersytecki i autor osiemnastu książek o historii brazylijskiej piłki. W domu w São Paulo ma ogromną kolekcję czasopism, książek, gazet i albumów o historii brazylijskiego i światowego futbolu.