Polacy? Tresowani, żeby dezinformować. Trzy rozmowy o edukacji przeciw dezinformacji

Mało które wydarzenie z równą skutecznością pokazało ogrom dezinformacji w sieci, co niedawne wtargnięcie rosyjskich dronów w polską przestrzeń polityczną. W mediach społecznościowych trudno było znaleźć jakikolwiek post o większych zasięgach, pod którym nie snuto by teorii na temat ukraińskiej prowokacji, mającej wciągnąć Polskę w wojnę. Według badań fundacji Res Futura niemal 40% komentarzy obarczało winą za atak właśnie Ukrainę.

To dziś codzienność funkcjonowania w sieci. Fałszywe wiadomości, obrazy i wideo generowane przez sztuczną inteligencję czy wypowiedzi wyciągnięte z kontekstu są dziś nieodłącznym elementem medialnego krajobrazu. Podsycają podziały społeczne, nadwyrężają zaufanie do publicznych instytucji oraz prowadzą do politycznej radykalizacji – nic więc dziwnego, że rządy na całym świecie szukają rozwiązań, które mają im przeciwdziałać.

Edukacja przeciwko dezinformacji to jednak złożona kwestia. O ile bowiem raczej mało znalazłoby się osób, które podważyłyby jej znaczenie per se, to osiągnięcie konsensusu w sprawie jej formuły wydaje się misją niemożliwą. Trudno sobie wyobrazić wykorzystanie w salach lekcyjnych prawdziwych przykładów dezinformacji w tematach takich jak szczepionki, migracje czy zmiany klimatu bez ostrego sprzeciwu ze strony nie tylko niektórych rodziców, ale i dużych ugrupowań politycznych. Ponadto sami nauczyciele także nie są odporni na powielanie fałszywych wiadomości – mówię to z osobistego doświadczenia – a program nauczania może mieć problem z nadążaniem za nieustannie rozwijającą się technologią.

Finlandia: media wpisane w program

Przeciwdziałanie dezinformacji poprzez edukację nie jest jednak niewykonalne. Udowadnia to przykład Finlandii. O fińskim systemie powstało w ubiegłych latach wiele badań i artykułów, twierdzących, że skandynawski kraj wygrywa wojnę z fałszywymi wiadomościami. Na jego sukces wskazuje także fakt, że państwo to od lat przoduje w rankingach umiejętności korzystania z mediów, przygotowywanych przez Instytut Otwartego Społeczeństwa w Bułgarii. O tym, jak system szkolny przygotowuje uczniów do funkcjonowania w rzeczywistości pełnej dezinformacji, rozmawiałem z drem Leo Pekkalą – zastępcą dyrektora Narodowego Instytutu Audiowizualnego, agencji rządowej odpowiedzialnej za promowanie edukacji medialnej w Finlandii.

Jakub Mirowski: Edukacja przeciwko dezinformacji pojawiła się w fińskich szkołach w 2014 roku. W tym samym roku Rosja rozpoczęła wojnę z Ukrainą. Trudno nie ulec wrażeniu, że agresja tego kraju, z którym Finlandia dzieli przecież ponad tysiąc kilometrów granicy, i jego zaangażowanie w szerzenie dezinformacji poza swoimi granicami były głównym motywatorem tej decyzji.

Dr Leo Pekkala: Zapewne istnieje jakiś związek, ale częściowo to także zwyczajny zbieg okoliczności. W 2014 roku mieliśmy ostatnią całościową rewizję naszej narodowej podstawy programowej i dodaliśmy tam tzw. multiliterację. To nie tyle osobne zajęcia, ile wielowymiarowy zbiór umiejętności, przenikający wiele różnych przedmiotów szkolnych. Jednym z elementów, jaki zawiera, jest umiejętność korzystania z mediów.

Ale tak naprawdę mieliśmy podobne tematy w naszych szkolnych programach już od lat 70. – po prostu inaczej to nazywaliśmy. Mówiliśmy o edukacji nt. komunikacji masowej zamiast o umiejętności korzystania z mediów czy dezinformacji. Założenie było jednak bardzo podobne: uczniowie mieli się uczyć o tym, jak powstają treści medialne, jak działają media i jak mogą na nas oddziaływać.

Zmieniliśmy nazwę, ponieważ zmieniła się terminologia i technologia. W latach 70. media były jednokierunkowe, treści produkowali profesjonaliści, a odbiorcy mogli je tylko konsumować. Teraz obcujemy z mediami w sposób bardziej uczestniczący – możemy je tworzyć, komentować, wystawiać polubienia lub kciuki w dół. Ale nasze generalne podejście to kontynuacja tego, co robimy od dawna.

Kiedy zaczyna się edukacja przeciw dezinformacji i jakich mechanizmów obronnych staracie się nauczyć młodych Finów?

Pekkala: Zaczyna się jeszcze w edukacji wczesnodziecięcej: umiejętność korzystania mediów jest tam wyznaczona jako jeden z celów. Od trzeciego roku życia uczysz się o mediach. Oczywiście, w pracy z małymi dziećmi nie używamy terminów takich jak komunikacja medialna czy dezinformacja. Ale dzieci mogą na przykład nauczyć się fotografować przy użyciu smartfona i zrozumieć, co jest, a czego nie ma na zdjęciu.

Temat mediów jest kontynuowany w dalszej nauce i staje się bardziej zaawansowany w wieku, kiedy u dzieci rozwija się krytyczne myślenie. To wtedy uczą się tego, jak tworzy się materiały prasowe, jak wydaje się gazety, jak pisze się artykuły czy nagrywa wiadomości.

Nie ma ujednoliconego sposobu, w jaki się o tym edukuje, bo w Finlandii nauczyciele mają sporą swobodę co do tego, jakich metod używać w swojej klasie. Ale w narodowej podstawie programowej są pewne cele, które zakładają, że podczas każdego roku szkolnego dzieci powinny mieć zajęcia rozwijające umiejętności korzystania z mediów. Więc kiedy uczniowie trafiają do liceum, mają już spore zrozumienie tego, jak działa prasa, jak może wywierać na nas wpływ i jak funkcjonuje dezinformacja.

W realiach tzw. postprawdy, kiedy kwestie takie jak weryfikacja faktów czy dezinformacja zostały silnie upolitycznione, nie było żadnych obiekcji wobec wprowadzania ich do programu nauczania ze strony ugrupowań na fińskiej scenie politycznej?

Myślę, że między innymi właśnie to wpłynęło na fakt, że mocniej pochyliliśmy się nad edukacją związaną z dezinformacją. Mamy naszą własną populistyczną prawicową partię, obecnie będącą częścią rządzącej koalicji, która z mojej perspektywy całkiem sprawnie gra na skraju zapewnionej wolności słowa, używając jej do promowania przekazu, który jest fałszywy, lub przynajmniej częściowo nieprawdziwy. Jej liderzy to wysoko wykształceni ludzie, którzy umiejętnie wykorzystują słowa i obrazy. Pozostają w granicach prawa, ale z ledwością. Czasami zresztą nawet łamią prawo, ale rezultat jest taki, że partia zyskuje na tym jeszcze więcej rozgłosu.

Ale oni nadal reprezentują mniejszość obywateli.

Trzeba też jednak zaznaczyć, że kwestia dezinformacji znacząco się zmieniła od 2014 roku. Mamy deepfake’i, obrazy generowane przez sztuczną inteligencję. W jaki sposób sprawdzacie, czy wiedza nauczycieli w tych obszarach nadąża za rozwojem technologicznym?

Mamy rozbudowany, przekrojowy system, zbudowany we współpracy z wieloma podmiotami, ale nie ma żadnego konkretnego modelu, za którym muszą podążać nauczyciele. W Finlandii pedagodzy muszą każdego roku poświęcić minimum trzy dni na szkolenia pracownicze, i to od nich zależy, z jakiego tematu będą się dokształcać.

Nie wszyscy są oczywiście zainteresowani deepfake’ami czy sztuczną inteligencją. Powiedziałbym jednak, że ogólnie rzecz biorąc, są to tematy bardzo obecne w mediach, a przez to także w sieciach zawodowych pomiędzy nauczycielami.

My, jako agencja odpowiedzialna za promowanie umiejętności korzystania z mediów, tworzymy we współpracy z edukatorami materiały naukowe i pomocnicze, proponując, w jaki sposób rozmawiać z uczniami o sztucznej inteligencji, deepfake’ach czy podobnych tematach. Narodowa Agencja ds. Edukacji publikuje dokumenty z wytycznymi.

Ponadto na poziomie krajowym oraz lokalnych społeczności jest wiele działalności pozarządowej. Ale nauczyciele nie są monitorowani ani oceniani – to bardzo otwarty system. Wiemy natomiast z naszych badań, rozmawiając z nauczycielami oraz śledząc to, co dzieje się w szkołach, że np. sztucznej inteligencji poświęca się wiele uwagi.

Edukacja dotycząca dezinformacji z wykorzystaniem najnowszych technologii trafi jednak wyłącznie do młodzieży, będącej obecnie w systemie szkolnym. Wiemy tymczasem, że na manipulację z wykorzystaniem choćby deepfake’ów podatne są także osoby dorosłe oraz w szczególności seniorzy. Czy w Finlandii istnieje dodatkowy model opcjonalnej edukacji, który pozwoliłby choć częściowo wypełnić te luki w wiedzy u starszych pokoleń?

Powiedziałbym, że w tej kwestii kluczowymi graczami są organizacje pozarządowe. Jest wiele stowarzyszeń z trzeciego sektora, które skupiają się na osobach starszych czy na emeryturze. Ich członkowie współpracują z instytucjami publicznymi, takimi jak biblioteki.

To dość typowy przykład, bo wielu seniorów regularnie używa bibliotek, jako że mają tam dostęp do komputerów oraz internetu. Wolontariusze z organizacji pozarządowych są tam obecni, żeby pomagać osobom starszym z kwestiami podatkowymi i innymi sprawami urzędowymi. Jednocześnie rozmawiają z nimi na tematy dotyczące odpowiedzialnego korzystania z nowych technologii. Ale nie ma jednego modelu, który byłby dobrze skoordynowany. To wyzwanie, na które jeszcze nie znaleźliśmy dobrej odpowiedzi.

W sieci można znaleźć mnóstwo artykułów opisujących sukcesy fińskiego systemu edukacji w walce z fałszywymi wiadomościami. Ale czy w obecnym krajobrazie medialnym, gdzie jesteśmy non stop bombardowani informacjami, Wasze działania są wystarczające?

Cóż, wygląda na to, że na razie radzimy sobie nieźle, ale nie wiem, czy to wystarczy. W ostatnich latach coraz więcej ludzi w Finlandii mówi o tym, jak ważna jest zdolność korzystania z mediów jako umiejętność obywatelska, i jaką stanowi podstawę dla odporności na dezinformację.

A jednocześnie mamy coraz mniej zasobów, by ją promować. Narodowy Instytut Audiowizualny, Narodowa Agencja ds. Edukacji, uniwersytety, w zasadzie cały system szkolnictwa doznał ostatnio sporych cięć budżetowych, bo naszą ministrą finansów jest liderka Partii Finów, naszego prawicowego populistycznego ugrupowania – a jednym z elementów ich politycznej agendy jest twierdzenie, że sektor publiczny jest za duży i za drogi.

Premier i inni politycy powtarzają, że budowanie społecznej odporności na dezinformację jest kluczową kwestią.

A czy Wasze podejście do edukacji dotyczącej dezinformacji wzbudziło zainteresowanie ze strony innych rządów? Czy w ogóle da się je przenieść na inny grunt?

Pekkala: Nasz system wzbudza spore zainteresowanie. Mieliśmy już rządową delegację z Nowej Zelandii, w czerwcu na zaproszenie gabinetu prezydenta byłem w Brazylii, rozmawiałem z irlandzkim parlamentem i brałem udział w posiedzeniu Izby Lordów w Wielkiej Brytanii.

Mamy też oficjalną unijną grupę ekspercką dotyczącą umiejętności korzystania z mediów, w której reprezentuję Finlandię. Dzielimy się tam doświadczeniami z naszych krajów i nowościami, które wprowadzamy.

Ale czy nasze podejście można skopiować? Nie, nie sądzę. To, co zadziałało w Finlandii, należy rozpatrywać w perspektywie Finlandii. Możecie zainspirować się naszym systemem, ale sami musicie dojść do tego, co może się sprawdzić w waszym kontekście.

Polska: nowa edukacja obywatelska

W Polsce o „multiliteracji” czy edukacji medialnej jako osobnym przedmiocie na razie się nie mówi. Za to rok szkolny 2025/2026 jest pierwszym, w którym w szkołach ponadpodstawowych pojawiła się edukacja obywatelska. Zastąpił on wprowadzoną w 2022 roku Historię i teraźniejszość, i oprócz budowania postaw patriotycznych, rozwijania świadomości społecznej i politycznej oraz kształtowania zrozumienia tego, jak działa demokracja w Polsce, posiada w sobie również elementy nauczania o odpowiedzialnym korzystaniu z mediów. Wśród wymagań nowego przedmiotu pojawiają się m.in. umiejętności wyszukiwania rzetelnych źródeł informacji, identyfikacji przykładów manipulacji czy weryfikacji fałszywych wiadomości.

O tym, czy nasza szkoła jest w stanie uczyć odporności na dezinformację, rozmawiałem z drem Krzysztofem Majem, wykładowcą na Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie oraz autorem Dla każdego coś przykrego, serii vlogów na YouTube, zawierających m.in. krytykę różnych elementów polskiej oświaty.

Jakub Mirowski: Dosłownie w tym miesiącu do szkół weszła edukacja obywatelska, czyli przedmiot, który ma między innymi kształtować umiejętności weryfikacji faktów, wyłapywania dezinformacji czy teorii spiskowych, obecnych dziś masowo w mediach społecznościowych czy nawet w mediach głównego nurtu. Czy według ciebie to jest krok w dobrym kierunku?

Dr Krzysztof Maj: Zobaczymy za trzy lata, ale ja nie ufam praktyce wprowadzenia przedmiotów, które mają po prostu nową nazwę i niczego nie zmieniają. W moim przekonaniu umiejętność korzystania z mediów to kompetencja, do której nie jest potrzebny inny przedmiot niż język polski. Wymagany jest porządnie wykształcony polonista, który będzie umiał przekazać tę wiedzę na prawdziwych przykładach. Ale obstawiam, że zostaną do tego przekierowani po prostu niedawni nauczyciele WOS-u albo historycy.

Trzeba byłoby rozstrzygać te kompetencje krzyżowo i precyzyjnie weryfikować kandydatów, bo to musieliby być ludzie, którzy są bardzo sprawni w tej materii. Żeby to rzeczywiście wyszło, musiałyby od razu powstać gigantyczne programy szkoleniowe, które są darmowe, nieodpłatne, i przede wszystkim dostępne dla wszystkich.

Żeby ktoś, kto się naprawdę tematem interesuje, mógł zajrzeć do tej bazy i zobaczyć, na jakich przykładach są szkoleni. Bo jeżeli będą szkoleni na przykładach z języka żywego i brać na warsztat choćby wystąpienia polityków w – powiedzmy, Kanale Zero, to świetnie. Ale bardzo w to wątpię, bo do tego wymagana jest właśnie ta kompetencja medialna, której nie mamy. To jest niestety błędne koło. Nie wykształcaliśmy całe lata ludzi, którzy są obeznani we współczesnym krajobrazie medialnym, i teraz edyktem ministerialnym nie sprawimy, że nagle połowa nauczycieli żywo się tym zainteresuje.

A jak obecnie wygląda sytuacja wśród młodzieży? Masz na uczelni styczność ze studentami pierwszego roku, którzy często są świeżo po skończeniu edukacji obowiązkowej. Czy polska szkoła buduje u nich kompetencje, które pozwoliłyby im odpowiedzialnie funkcjonować w dzisiejszym krajobrazie medialnym?

Nie. Nie, tego musimy uczyć od pierwszego roku studiów.

Musimy uczyć przede wszystkim krytycyzmu, i to jest najbardziej problematyczna kwestia. Przeciętna osoba, która trafia na moje zajęcia, nie ma żadnych narzędzi do tego, żeby zweryfikować, czy coś jest prawdziwe, czy nie. Uczymy na bardzo początkowym etapie struktury pytań logicznych w Google, wykorzystywania innych, bardziej wyspecjalizowanych wyszukiwarek, następnie weryfikowania informacji w wielu źródłach.

To też jest problem, że w dyskusjach internetowych bardzo często ktoś przywołuje źródło po to, żeby dyskusję zakończyć, a nie po to, żeby ją rozpocząć. To jest właśnie pokłosie myślenia szkolnego: ja przywołuję teraz naukowca, naukowiec powie, że to jest tak, w związku z powyższym naukowiec ma rację. Tylko że na świecie jest bardzo dużo naukowców, którzy się legitymują tytułami, ale nikt nie sprawdzi, czy to jest naukowiec legitymujący się tytułem w danej dziedzinie, ile ma w niej lat doświadczenia, w czym się specjalizuje. Bo co z tego, że taki Jordan Peterson ma doktorat, skoro wypowiada się w dziedzinie, w której doktoratu nie posiada?

Co więc musiałoby się zmienić w podejściu do nauczania?

Ja dostaję studenta, który wie rzeczy niepotrzebne w obszarze merytorycznym. Jeśli ma choćby projektować interfejsy aplikacji czy projektować interakcje człowiek-komputer, to jest mu do niczego niepotrzebna wiedza z zakresu historii literatury. Kompetencją kluczową jest dla niego napisanie tekstu albo zweryfikowanie źródła.

I to jest coś, na czym my musimy tracić ogrom czasu na kierunkach humanistycznych: na budowanie umiejętności podstawowego pisania, czytania i weryfikowania informacji oraz źródeł, i przede wszystkim krytycznego krzyżowania różnych źródeł ze sobą, relatywizowania, sprawdzania, czy rzeczywiście dana teza ma jakieś poparcie w dowodach, w argumentacji i tak dalej.

I będzie coraz gorzej, ponieważ mamy coraz więcej narzędzi do pójścia na skróty. Ludzie teraz korzystają najczęściej ze sztucznej inteligencji do pisania tekstu, a czatbot pisze dla nich te znajome, mdłe, maturalne niby-eseje o niczym, mowę-trawę, która nie ma żadnego podparcia w źródłach. Bulwersuję się tym, bo przez to moja praca jest cięższa niż być musi. Byłaby łatwiejsza, gdyby ludzie zamiast tłuczenia Mickiewicza i archaicznych lektur uczyli się porządnie pisać i mówić.

Bo wszyscy obywatele muszą się porozumiewać i wszyscy obywatele muszą umieć rozpoznawać pułapki retoryczne, które są na nich zastawiane przez polityków, przez influencerów, przez różnego rodzaju osobistości medialne.

Jak bardzo polska szkoła jest do tyłu, jeśli chodzi o przystosowanie się do dzisiejszych realiów medialnych?

Maj: Polskie szkolnictwo jest już o trzy rewolucje do tyłu: przegapiło rewolucję informatyczną, potem przegapiło rewolucję internetową, teraz przegapia rewolucję AI.

Rewolucja informatyczna zapewniła bardzo szeroki dostęp do danych, skutkiem czego powinniśmy mieć cyfryzację podręczników od zaraz. Podręczniki scyfryzowane dają możliwość aktualizowania, co wspiera gospodarkę opartą na wiedzy, zwłaszcza taką, która się rozwija dynamicznie, wspiera innowacyjność, wspiera również nauczycieli, którzy chcą korzystać z najnowszych materiałów edukacyjnych. Nie wspiera za to lobby wydawniczego, i to jest powód, dla którego nadal tego nie mamy. W Polsce rewolucję informatyczną realizuje się przez rozdawanie laptopów, na których nawet nie są preinstalowane programy edukacyjne.

Następna rewolucja: internetowa. Internet był w latach 90. traktowany jak miejsce, gdzie można znaleźć śmieszne rzeczy, i przez dużą część nauczycieli dalej jest tak traktowany. Tymczasem już dawno temu powinny były zostać stworzone z ramienia rządu bazy danych, zawierające wszystkie możliwe podstawy programowe, materiały dydaktyczne i szkoleniowe dla nauczycieli. Wszystko to się da zrobić, bo takie inicjatywy istnieją, natomiast nie są scentralizowane. Więc nawet jeżeli nauczyciel chciałby realizować jakiś obszar edukacji medialnej, to nie ma jak, ponieważ rząd w żaden sposób tego nie wspiera.

Oprócz tego rewolucja internetowa została przegapiona także w tym wymiarze, że zaczęła się szerzyć dezinformacja i model dziewiętnastowiecznego podręcznika, który jest utworem skończonym, nieaktualizowanym, jest teraz kompletnie niewystarczający. Nawet gorzej, ponieważ w podręczniku nie ma przecież spełnionych wymogów akademickich: nie ma przypisów, bibliografii, cytatów. Uczniowie na egzaminach końcowych są wręcz zmuszani do tego, żeby nie cytować, tylko żeby „mówić własnymi słowami”.

I teraz każdy komentator w sieci parafrazuje to, co przeczytał, to, co mu przekazał wujek na weselu, co zobaczył w internecie, a czego nie zweryfikował i nie sprawdził.

A czemu tego nie zrobił? Bo nikt go tego nie nauczył. Nie nauczył go tego podręcznik, który przedstawia wiedzę objawioną. Nie nauczył go tego nauczyciel, ponieważ nauczyciel robi dokładnie to samo: na lekcji jest jego wiedza objawiona, czerpana nie wiadomo skąd. I wreszcie zostało to ugruntowane na egzaminie. gdzie ludzie są dosłownie karani za przywoływanie źródeł, bo w końcu cytat nie liczy się do limitu słów.

A młodsi użytkownicy są dodatkowo narażeni na problemy tej trzeciej rewolucji, czyli AI-owej, która dzieje się teraz. Przeciętny kilkunastoletni uczeń pyta o informacje czatbota, a czatbot tymczasem jest trenowany do tego, żeby losowo trafnie udzielać poprawnych odpowiedzi. Więc im dłużej ludzie będą korzystać z tego rodzaju narzędzi, które są wygodne, ponieważ opierają się na semantycznych zapytaniach i udzielają zgodnych z najnowszym językiem naturalnym odpowiedzi, to tym bardziej będą ufać temu.

Więc te trzy rewolucje, które nie zostały w polskiej szkole kompletnie uwzględnione, przesądzają właśnie o tym, że w polskiej oświacie tworzymy sobie obecnie świat utopijny, w którym nie ma w ogóle technologii ani internetu, nie ma związanych z nimi zagrożeń, i jedynym, co szkoła może zrobić w odpowiedzi na nie, to zakazać używania smartfonów.

W takim razie w ogóle da się to nadrobić? Skoro tak jak mówisz, nie kształciliśmy kadr, jeśli chodzi o umiejętności odpowiedzialnego korzystania z mediów, i teraz zaczniemy nauczać nauczycieli, jak sobie radzić w krajobrazie medialnym takim, jaki mamy dzisiaj, to za trzy czy cztery lata ich wiedza i tak będzie przestarzała. Dezinformacja po prostu niesamowicie szybko ewoluuje.

Ja na to patrzę w ten sposób, że jak zmieniają się różne rzeczy, to ja zmieniam swoje zajęcia. Problem polega na tym, że nauczyciele nie mają na to przestrzeni, czasu i materiałów. Dobry nauczyciel wie, że musi z roku na rok kształtować swój warsztat i zmieniać podejście, ale przez podstawy programowe, podręczniki i system egzaminacyjny jest do tego aktywnie zniechęcany. W końcu od 30 lat i tak egzaminujemy wszędzie z tego samego.

Na pewno znalazłoby się dużo różnych organizacji trzeciego sektora, które zajmują się tematem edukacji medialnej czy dezinformacji na co dzień, mają materiały szkoleniowe, specjalistów i fachowców, które byłyby zainteresowane utworzeniem ogólnopolskiej, otwartej bazy z materiałami szkoleniowymi dla wszystkich nauczycieli tego przedmiotu. Nie ma najmniejszego powodu, dla którego rząd nie miałby wejść we współpracę z organizacjami pozarządowymi.

Bo masz rację, że to się zmienia bardzo szybko, ale jednocześnie uważam, że należy spojrzeć na to nie z perspektywy jakiegoś nowego zjawiska, do którego musimy mieć co chwilę nowych specjalistów, tylko jako na kontynuację procesu dezinformowania ludzi albo tworzenia mechanizmów propagandowych. A kompetencja w dekonspirowaniu propagandy czy teorii spiskowych jest uniwersalna, niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z dezinformacją w internecie, książkach, czy pseudonaukowych pamfletach.

Organizacje pozarządowe: w stronę systemowych rozwiązań

Współpraca pomiędzy szkołami a trzecim sektorem wprawdzie nie jest jeszcze usystematyzowana, ale trwa. Jedną z organizacji, która wobec braku systemowych rozwiązań ze strony państwa postanowiła podać pomocną dłoń polskiej oświacie, jest Stowarzyszenie Demagog – zespół analityków i ekspertów, którzy od ponad 10 lat zajmują się weryfikacją wypowiedzi polityków, wyłapywaniem manipulacji oraz wyjaśnianiem fałszywych wiadomości.

To oni stworzyli Akademię Fact-checkingu – projekt edukacyjny, w ramach którego edukatorzy z Demagoga organizują warsztaty dla uczniów, studentów, nauczycieli, seniorów czy biznesu. Ich zajęcia przeprowadzono jak dotąd ponad 800 razy i wzięło w nich udział ponad 10,000 uczestników i uczestniczek. O edukacji przeciwko dezinformacji w praktycznym ujęciu opowiedziała mi dr Aleksandra Monkos, koordynatorka projektów edukacyjnych w Stowarzyszeniu Demagog.

Jakub Mirowski: Jak wyglądają wasze warsztaty?

Dr Aleksandra Monkos: Dla nas sednem są warsztaty dla uczniów, a w ostatnich latach dużo większy nacisk stawiamy także na szkolenia dla nauczycieli i edukatorów. Mamy w głowie to, że kontakt jednorazowy z uczniem jest cenny i rozwijający dla obu stron, natomiast to właśnie nauczyciel ma możliwość dotarcia do młodzieży na co dzień. Co do samych zajęć, to mamy dwa najważniejsze formaty.

Pierwszy to warsztaty „Fakescape. Ucieknij fake newsom", w trakcie których wykorzystujemy technikę zwaną grywalizacją, żeby zabawiać, a przy okazji czegoś wartościowego uczestników nauczyć. Nasza gra jest w konwencji escape roomu: polega na rozwiązywaniu zagadek, z tym że są one stricte fact-checkingowe, czyli dotyczące weryfikacji różnych obszarów informacji. Mamy z jednej strony weryfikowanie grafik, z drugiej strony weryfikowanie wypowiedzi, z trzeciej strony sprawdzanie obietnic wyborczych.

Całość oparta jest o fabułę dotyczącą fikcyjnych wyborów prezydenckich dziejących się w przyszłości, a zadaniem młodzieży jest rozpracowanie tego, który z kandydatów szerzy dezinformację. W trakcie, kiedy uczniowie samodzielnie rozwiązują te zagadki, rywalizują, my mamy chwilę, żeby zamienić parę słów z nauczycielem, który jest obecny na lekcji, i podpowiedzieć, jak może kontynuować to zadanie z edukacji medialnej, z jakich materiałów skorzystać, jak wykorzystać to zainteresowanie uczniów, które się chwilowo wytwarza.

Czy w tych warsztatach wykorzystujecie przykłady z „prawdziwego świata”?

Tak, jak najbardziej. Sama gra jest zbudowana w ten sposób, że młodzież dostaje karty z fikcyjnymi przykładami, które jednak są ugruntowane w naszej rzeczywistości. Natomiast już w części podsumowującej pokazujemy realne przykłady fałszywych informacji, czyli przykładowo, jeżeli w grze młodzież weryfikuje wyrwane z kontekstu zdjęcie czy grafikę, to im my im pokazujemy następnie coś podobnego z mediów społecznościowych.

Na przykład filmik z TikToka pokazujący tak zwane cmentarzysko Tesli z mnóstwem nieużywanych samochodów elektrycznych. W rzeczywistości okazuje się, że nie jest to żadne cmentarzysko, tylko parking wynajęty przez firmę po to, żeby po prostu mogła przechować modele przeznaczone na późniejszą wysyłkę, bo nie mieści im się to w swoich własnych magazynach. Pokazujemy, że w ten sposób może zostać zmanipulowana nie tylko grafika jako statyczny obraz, ale także wideo, które przedstawia coś prawdziwego, ale za to w błąd wprowadza nas opis i dźwięk.

To zestawienie z autentycznymi przykładami dezinformacji nie powoduje jakiejś kontry ze strony uczestników? W końcu fact-checking w niektórych środowiskach politycznych w Polsce stał się dosyć kontrowersyjny i są to właśnie te środowiska, które cieszą się wśród młodych ludzi popularnością.

Jeśli są jakieś obawy politycznej natury, to one raczej przychodzą ze strony nauczycieli niż uczniów. Pedagodzy boją się tematu polityki w szkole, nawet jeżeli są to osoby uczące WOS-u, gdzie sprawy społeczno-polityczne są elementem podstawy programowej. Ale trzeba zaznaczyć, że robiliśmy szkolenia dla nauczycieli, które dotyczyły nauczania krytycznego myślenia w kontekście wyborów prezydenckich, i była otwartość także na ten temat. My dajemy edukatorom różne alternatywy. Jeżeli ktoś chce wprowadzać elementy edukacji medialnej na swoje lekcje i uczyć weryfikowania informacji, to nie musi tego robić na żywych przykładach wypowiedzi polityków.

To, że my w Demagogu to robimy, to jest oczywiście zupełnie inny temat, ale z samym tematem weryfikacji wypowiedzi polityków do szkoły wchodzimy tak naprawdę najrzadziej.

Pracujemy w taki sposób, żeby nauczyciele później byli w szkole w stanie robić dokładnie to samo z młodymi ludźmi. Poza tym można także pracować na przykładach zagranicznych albo nie podawać imienia i nazwiska polityka, który jest autorem danej wypowiedzi.

Uważam, że jest w tym duża wartość, jeżeli weryfikuje się z młodymi ludźmi jakieś stanowisko bez przypisania do niego osoby, żeby nauczyć mechanizmu najpierw wyłapania, co jesteśmy w stanie zweryfikować, a później pewnych konkretnych technik, jak to zrobić — czyli z jakich stron i narzędzi korzystać, jak porównać źródła i tak dalej. A dopiero na końcu można pokazać, kto jest autorem wypowiedzi, bo ostatecznie jest to w całym procesie fact-checkingu najmniej istotne.

Skupiliśmy się na razie mocno na pierwszym z tych podstawowych wariantów warsztatów. Jaki jest drugi?

Drugi to warsztaty, które dotyczą dezinformacji z zupełnie innej perspektywy – z perspektywy emocji. Używamy w nich koła emocji, opracowanego przez Roberta Plutchika, amerykańskiego psychologa. Jest to duża karta pracy z kolorowym kołem, na którym wymienione jest całe spektrum emocji. No i młodzież może sobie po tym kole rysować, kiedy pokazujemy przykłady różnych fałszywych informacji, i później o tym podyskutować. Dlaczego coś ich denerwuje? Dlaczego coś budzi wściekłość albo inne skrajne emocje?

Aktywności w trakcie tych warsztatów są oparte o cykl Kolba, który polega na tym, że ćwiczenia są podzielone na cztery etapy, niewidzialne z perspektywy uczestników. Pierwszym elementem jest doświadczenie: zaczynamy od tego, że młodzi ludzie wykonują praktycznie jakieś ćwiczenie, nabywają jakieś doświadczenie. Przykładem może być aktywność z filtrami. Każdy uczestnik losuje cel wizerunkowy, a następnie otrzymuje kartkę z konturem głowy i za pomocą materiałów plastycznych tworzy „filtr”, który pomoże fikcyjnej osobie osiągnąć ten cel w mediach społecznościowych. Tutaj wiele zależy od inwencji nauczyciela czy edukatora, czy to jest jakaś wydzieranka, wyklejanka, plakat, rysunek czy coś jeszcze innego. Więc w tej pierwszej części bez jakiegoś większego wprowadzania do ćwiczenia po prostu się zanurzamy.

W drugiej części pytamy młodzieży o ich cele i emocje. W przypadku tych filtrów często dochodzi się do takiej refleksji, że chcieliśmy się troszkę upiększyć albo wprowadzić w błąd kogoś innego – i to jest ten element potencjalnej dezinformacji.

Dopiero na trzecim etapie rolą osoby prowadzącej jest to, żeby dostarczyć komponent merytoryczny, pewną podbudowę wiedzową. I w czwartym etapie wracamy do dyskusji, staramy się połączyć to doświadczenie i tę refleksję, by zbudować pomost do codzienności młodych osób. W przypadku tej aktywności o filtrach pojawia się na przykład kwestia tego, że to my możemy też stać się aktorami dezinformacji, używając na przykład nadmiernych filtrów w mediach społecznościowych czy upiększając swoje CV.

Obcując z nauczycielami, młodzieżą, zauważa Pani potrzebę osobnego przedmiotu, jakim byłaby edukacja medialna?

Myślę, że dodanie edukacji medialnej nie rozwiązałoby problemu fragmentaryczności zabiegów mających na celu to, żeby pomóc młodym osobom lepiej funkcjonować w sieci, rozpoznawać dezinformację, mieć świadomość problemu. Polski uczeń i tak jest przeładowany lekcjami, obowiązkami, wymaganiami.

Według mnie mądrzejszym sposobem jest jednak przemycanie tego tam, gdzie jest na to miejsce i korzystanie z tych rozwiązań, które mamy. Potrzebne jest lepsze systemowe wsparcie dla nauczycieli w formie choćby dostępu do szkoleń, materiałów, dostępu do wiedzy i możliwości.

Zresztą teraz jest nowy przedmiot, edukacja obywatelska, i ja oceniam ten projekt bardzo dobrze. On zresztą był konsultowany z organizacjami pozarządowymi, a sama podstawa programowa jest skonstruowana w ten sposób, że pojawiają się tam zapisy o umiejętności poszukiwania, weryfikowania, krytycznego analizowania informacji, identyfikowania przykładów manipulacji i fałszywych wiadomości.

My w Demagogu upowszechniamy teraz nasze materiały z informacją, że można z nich korzystać na lekcjach edukacji obywatelskiej, a zdecydowana większość jest w otwartym dostępie. Przygotowaliśmy też takie dodatki do podstawy programowej dla nauczycieli z kilku przedmiotów: z języka polskiego, angielskiego, geografii, WoSu czy historii, zawierających kilka propozycji niezależnych od siebie ćwiczeń. Można przecież weryfikować fałszywe informacje i dyskutować o nich na geografii, na przykład w kontekście różnych fake newsów o zmianie klimatu, albo na biologii o szczepionkach, i też w ten sposób kształcić to krytyczne myślenie. Możliwości jest naprawdę wiele.