Ustawiony konkurs w teatrze w Kielcach. Skok PiS na „Żeromskiego”

Afera wokół konkursu na dyrektora Teatru im. Stefana Żeromskiego w Kielcach wywołała falę protestów w świecie teatru. To kolejny przypadek, kiedy lokalne władze forsują swojego kandydata wbrew wskazaniom komisji konkursowej. Czy PiS dopnie swego i przejmie kielecką scenę?

Co się wydarzyło?

Teatr im. Żeromskiego to jedna z największych instytucji kultury w regionie. Budżet wynosi 12,3 mln zł, w 70 proc. składa się z dotacji samorządu, pozostałe 30 proc. dokłada Ministerstwo Kultury. Teatr działa w reprezentacyjnej lokalizacji w centrum Kielc, w świeżo wyremontowanym zabytkowym budynku.

Od 2015 teatrem kieruje Michał Kotański, który wprowadził „Żeromskiego” do czołówki polskich scen. Do najważniejszych premier w ostatnich sezonach należały „Baśń o wężowym sercu albo wtóre słowo o Jakóbie Szeli” według powieści Radka Raka (reż. Marcin Liber, 2024) i poruszający problem eutanazji spektakl „Jak nie zabiłem swojego ojca i jak bardzo tego żałuję” (reż. Mateusz Pakuła, 2021).

To ostatnie przedstawienie zdobyło Grand Prix na festiwalu Boska Komedia w Krakowie i zostało przeniesione do Teatru TV. Kielecki teatr regularnie gości na Festiwalu Boska Komedia – najważniejszym przeglądzie teatralnym w Polsce, realizuje także spektakle w koprodukcji z innymi ważnymi scenami: Łaźnią Nową i Teatrem im. Słowackiego z Krakowa czy Nowym Teatrem z Warszawy.

W sierpniu 2024 roku Kotański nieoczekiwanie złożył rezygnację podając jako powód brak komunikacji z marszałek Renatą Janik (PiS). Zarzucił jej m.in. opóźnianie wydawania decyzji, blokowanie delegacji i wcześniejsze niż planowano rozpoczęcie kontroli w teatrze, której celem według Kotańskiego była zmiana dyrekcji.

Wszystko to miało utrudnić otwarcie kieleckiej sceny po trwającym trzy lata remoncie.

Konflikt między dyrekcją teatru a Urzędem Marszałkowskim został na pewien czas załagodzony, Kotański dokończył inwestycję i we wrześniu otworzył wyremontowany teatr. Podtrzymał jednak decyzję o odejściu, motywując to objęciem stanowiska dyrektora Teatru Telewizji. Pierwotnie miał kierować teatrem w Kielcach do 2029 roku, zgodził się zostać do końca sezonu.

Władze województwa świętokrzyskiego ogłosiły w lutym 2025 roku konkurs na dyrektora teatru. Do II etapu przeszło trzech kandydatów: Jacek Jabrzyk, Leszek Zduń i Adam Sroka.

Zespół teatru poparł Jabrzyka, który od 2018 roku jest dyrektorem artystycznym Teatru Zagłębia w Sosnowcu. Za jego kadencji sosnowiecki teatr odniósł artystyczny i frekwencyjny sukces. Za reżyserię „Poskromienia złośnicy” Jabrzyk zdobył prestiżową Złotą Maskę, a wyprodukowany pod jego opieką spektakl „Czuję do Ciebie miętę” ukraińskich artystek Niny Batovskiej i Kateryny Vasiukovej prezentowany był na najważniejszym festiwalu teatralnym w Niemczech: Berliner Theatertreffen i doczekał się recenzji w „The Washington Post”.

Kandydatem władz świętokrzyskich był Leszek Zduń, aktor zaangażowany w tworzenie Teatru Klasyki Polskiej, powołanego w 2020 roku za rządów PiS przez ministra Piotra Glińskiego. Powiedział o tym sam na spotkaniu z zespołem teatru. Zduń w ostatnich latach realizował historyczne spektakle dla IPN o żołnierzach wyklętych i kapłanach katolickich, pokazywane m.in. w Muzeum Żołnierzy Wyklętych w Warszawie czy w sanktuarium św. Jana Pawła II w Krośnie.

17 kwietnia komisja konkursowa złożona przedstawicieli Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, samorządu, pracowników teatru, związków zawodowych i organizacji twórczych z regionu wskazała jako zwycięzcę Jacka Jabrzyka, przyznając mu 5 głosów. Leszek Zduń otrzymał 4 głosy, a Adam Sroka – 0.

Politycy PiS: nie mieszajcie teatru z polityką

Po ogłoszeniu wyników dwaj kandydaci: Przemysław Tejkowski (wycofał się przed II etapem) i Sroka zgłosili protesty. Pierwszy skarżył się na naruszenie praw autorskich poprzez przedrukowanie fragmentów jego koncepcji programowej w „Rzeczpospolitej”, drugi wskazał na niejasności proceduralne i brak pełnej transparentności.

Protesty wywołały spekulacje, że PiS może zignorować werdykt konkursowy. I tak się stało: mimo że komisja odrzuciła oba protesty jako bezzasadne, zarząd Sejmiku Świętokrzyskiego wstrzymał powołanie Jabrzyka, a 30 kwietnia ogłosił drugi konkurs.

Dopiero po tygodniu zarząd przedstawił powody decyzji: miały to być „naciski wywierane na zarząd ze strony różnych organizacji, stowarzyszeń, związków zawodowych – zarówno, aby procedurę unieważnić, jak i zatwierdzić rekomendację Komisji konkursowej”, a także „dezinformacja w przestrzeni medialnej, szerzona przez niektóre ogólnopolskie redakcje”.

Politycy PiS zaapelowali, aby „nie mieszać kultury i spraw teatru z polityką”.

Według TVP Kielce, przedstawiciele urzędu jeszcze w trakcie procedury konkursowej mieli wpływać na jedną z członkiń komisji – Annę Nowicką z Teatru Ecce Homo. „Była sugestia między słowami, żebym zagłosowała na »naszego człowieka«, ale ja już nie rozpytywałam, kto to jest, bo wiedziałam, że będę zmierzała do własnego zdania” – podkreśliła Nowicka.

Ludzie teatru: powołajcie Jabrzyka

Przeciwko powtórzeniu konkursu zaprotestował cały zespół teatru liczący 87 osób. Pracownicy podkreślali, że czują się oszukani i nie chcą być „zakładnikami politycznych intryg”. Wskazywali, że Jacek Jabrzyk ma pełne poparcie zespołu i został wybrany w sposób demokratyczny.

Protest kieleckiego zespołu poparło szereg organizacji teatralnych: Unia Teatrów Polskich, Związek Zawodowy Aktorów Polskich, Stowarzyszenie Dyrektorów Teatrów, Gildia Polskich Scenografek i Scenografów Teatralnych, Gildia Polskich Reżyserek i Reżyserów Teatralnych. We wspólnym liście ich przedstawiciele podkreślili, że „konkurs został przeprowadzony zgodnie z przepisami prawa”, a wybór Jabrzyka jest w pełni uzasadniony merytorycznie:

„Nie istnieją żadne realne przesłanki ani przyczyny, aby konkurs unieważnić, a wyniki zignorować”.

Ministerstwo: konkurs wiążący

Również Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, które współprowadzi kielecki teatr, uznało konkurs za przeprowadzony poprawnie, a jego wynik za wiążący.

Ministra Hanna Wróblewska zwróciła się do wojewody świętokrzyskiego o skontrolowanie legalności uchwały zarządu województwa dotyczącej ponownego ogłoszenia konkursu. Poprosiła również marszałek Janik o przedstawienie podstawy prawnej tej decyzji oraz dokumentacji związanej z protestami kandydatów.

Bez zgody MKiDN kielecki PiS nie może skutecznie powołać nowego dyrektora. Formalnie szefem kieleckiej sceny pozostaje do 30 czerwca Michał Kotański.

Jaki jest kontekst?

Według „Rzeczpospolitej” za decyzją w sprawie konkursu miała stać Anna Krupka, przewodnicząca PiS w województwie świętokrzyskim. To jej kandydatem według dziennika był Zduń. Krupka zaprzeczyła informacjom, że wywierała w tej sprawie naciski na zarząd województwa.

Manipulacje przy konkursie to nie pierwsza ingerencja w pracę teatru, za którą stoi Krupka. W 2022 roku kielecki teatr znalazł się na celowniku Zjednoczonej Prawicy. Mariusz Gosek z Solidarnej Polski domagał się wtedy odwołania Michała Kotańskiego w związku ze spektaklem „Ale z naszymi umarłymi”, w reżyserii Marcina Libera, groteskową komedią grozy o pierwszej w Polsce apokalipsie zombi.

Zdaniem Goska spektakl „godził i obrażał uczucia wiernych i pamięć o zmarłych w katastrofie smoleńskiej”. W czerwcu 2022 roku pokazy spektaklu zostały odwołane. W rozmowie z Onetem dyrektor Kotański ujawnił, że był to wynik interwencji polityków PiS związanych z Kielcami: ówczesnej wiceminister kultury Anny Krupki i wiceministra spraw zagranicznych Piotra Wawrzyka.

„Politycy PiS używając teatru, chcieli rozgrywać swoje partyjne gierki oraz załatwiać prywatne interesy” – powiedział Kotański.

Marcin Liber i Jacek Dehnel odrzucili zarzuty prawicowych polityków. Wielokrotnie podkreślali, że ich celem było pokazanie mechanizmów zbiorowego lęku i mitologizacji śmierci, a nie profanacja czy umniejszanie tragedii smoleńskiej.

Czy zarząd województwa świętokrzyskiego naruszył prawo?

Znowelizowana za PiS ustawa o działalności kulturalnej mówi, że wskazanie komisji konkursowej jest wiążące dla organizatora instytucji kultury. Potwierdza to m.in. wyrok sądu administracyjnego w Bydgoszczy z 2015 roku w podobnej sprawie.

Wówczas marszałek województwa kujawsko-pomorskiego nie powołał na dyrektora Teatru im. Horzycy w Toruniu Romualda Wiczy-Pokojskiego, który wygrał konkurs. Wojewoda, w wyniku skargi aktywistki Aliny Czyżewskiej, zaskarżył sprawę do WSA, a sąd orzekł, że komisja nie rekomenduje, ale wskazuje osobę, którą organizator ma powołać (sygn. II SA/Bd 1112/15).

Zgodnie z ustawą o prowadzeniu działalności kulturalnej, po rozstrzygnięciu konkursu organizator przedstawia osobie, która wygrała, warunki finansowo-organizacyjne, będące podstawą umowy. Marszałek Renata Janik tego nie uczyniła, w związku z czym może odpowiadać za niedopełnienie obowiązków funkcjonariusza publicznego.

Zawiadomienie do prokuratury o możliwości popełnienia przestępstwa w tej sprawie złożył 6 maja poseł Polski 2050 Rafał Kasprzyk.

Podstawa prawna – art. 231 Kodeksu karnego:

1. Funkcjonariusz publiczny, który, przekraczając swoje uprawnienia lub nie dopełniając obowiązków, działa na szkodę interesu publicznego lub prywatnego, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Podobny przypadek zignorowania werdyktu komisji konkursowej miał miejsce pod koniec 2024 roku w warszawskim Muzeum Literatury. Kiedy wspierana przez władze Mazowsza Beata Michalec, warszawska radna KO, przegrała konkurs na dyrektora, zarząd województwa mazowieckiego uchylił się od powołania zwyciężczyni konkursu Agnieszki Celedy. Zamiast tego zatrudnił Michalec na p.o. dyrektora ML i zapowiedział ogłoszenie nowego konkursu. W tej sprawie jednak minister Wróblewska nie interweniowała u wojewody mazowieckiego, ograniczając się do wydania oświadczenia.

Co będzie dalej?

Piłka jest teraz po stronie wojewody świętokrzyskiego Józefa Bryka (PO), do którego ministra kultury zwróciła się o skontrolowanie legalności uchwały zarządu województwa. Wojewoda może ją uchylić i zaskarżyć do sądu administracyjnego.

Jak jednak wskazuje przykład teatru w Toruniu, nawet po wyroku nakazującym władzom respektowanie wyniku konkursu, wyłoniony kandydat może zrezygnować z prowadzenia instytucji. Tak stało się z Romualdem Wiczą-Pokojskim. Obecnie kieruje on Operą Bałtycką w Gdańsku.

Opozycyjni radni sejmiku świętokrzyskiego złożyli wniosek o zwołanie sesji nadzwyczajnej w sprawie konkursu w teatrze. Sesja powinna się odbyć w przeciągu 7 dni.

Swój protest kontynuują aktorzy. Po każdym przedstawieniu odczytują oświadczenie w sprawie zignorowania wyboru Jacka Jabrzyka na dyrektora.

Uważany za kandydata PiS Leszek Zduń oficjalnie wycofał się z udziału w nowym konkursie. Władze PiS nie zrezygnowały jednak z prób forsowania swojego człowieka na stanowisko. W regulaminie nowego konkursu zarząd dopisał do wymagań dla kandydatów minimum 5-letnie doświadczenie przy realizacji produkcji teatralnych lub telewizyjnych (wcześniej wymagano doświadczenia jedynie przy produkcjach teatralnych).

Źródła zbliżone do Urzędu Marszałkowskiego wskazują, że nowym kandydatem władz może być osoba, związana za rządów PiS z kieleckim ośrodkiem TVP.

Karierę w TVP3 Kielce za czasów PiS zrobił Przemysław Predygier, aktor znany z seriali i programów dla dzieci. W 2016 roku, kilka miesięcy po przejęciu władzy przez PiS, został dyrektorem kieleckiego ośrodka. Wcześniej, za kadencji Dominika Tarczyńskiego, obecnego europosła PiS, był tam sekretarzem redakcji. Ówczesny prezes TVP Jacek Kurski nieoczekiwanie odwołał go w kwietniu 2024 – jak pisał Onet.pl – w wyniku wewnętrznych tarć w kieleckim PiS.

Predygier wcześniej pełnił obowiązki dyrektora Teatru Lalki i Aktora Kubuś w Kielcach. Już raz w 2015 roku startował na dyrektora Teatru im. Żeromskiego, ale przegrał z Kotańskim. Ostatnio wystąpił w historycznym spektaklu Leszka Zdunia „Miłość ponad wszystko”, na który zaprasza ​​IPN.

Jak donoszą kieleckie media, Predygier jest miłośnikiem dźwięków katarynki. Od lat organizuje Międzynarodowy Festiwal Kataryniarzy w Kielcach, na który zjeżdżają kataryniarze z kraju i zagranicy.