W Ameryce Łacińskiej życie jest tanie, a przyroda – zyskowna. Nigdzie nie ma takiej przemocy

„Jeśli zaczniesz bronić wspólnego dobra w tym kraju, uderzasz w wielkie interesy. Wychodząc z domu, zawsze masz świadomość, że nie wiesz […] czy wrócisz” – mówił w 2021 roku honduraski aktywista środowiskowy Juan Lopez. Z doświadczenia: przez lata protestował przeciw projektom górniczym i hydroelektrycznym na północy Hondurasu, by chronić przyrodę tego regionu, i swoją działalnością zdobył sobie wpływowych wrogów.

Ochrona przyrody za cenę życia

To kolejna ofiara fali przemocy wymierzonej w aktywistów środowiskowych, która przelewa się przez Amerykę Łacińską. Żadne inne miejsce na świecie nie jest równie niebezpieczne dla osób walczących o przyrodę i klimat. Według danych zebranych przez organizację Global Witness,

Sami twórcy raportu przyznają jednak, że prawdziwa liczba może być znacznie wyższa.

Co gorsza, trend jest zwyżkowy

Tylko w 2023 roku w krajach Ameryki Południowej, Środkowej i na Karaibach odnotowano aż 166 zabójstw. W reszcie świata 30.

• Aż 79 z nich zginęło w Kolumbii.
• 25 działaczy straciło życie w Brazylii,
• po 18 w Meksyku i w Hondurasie,
• 10 w Nikaragui.
• Do pojedynczych zabójstw doszło w Gwatemali, Panamie, Peru (po 4), Paragwaju (2), Ekwadorze i Wenezueli (po 1).

„Sądzę, że to przez to, jak bogata jest Ameryka Łacińska w kwestii zasobów naturalnych i bioróżnorodności. To czyni ją ważnym celem zarówno dla międzynarodowych firm, jak i nielegalnych biznesów” – tłumaczy dla OKO.press Isaac Pensa z Instituto de Defensa Legal, peruwiańskiej organizacji zajmującej się ochroną praw człowieka. „Poza tym, wszystkie kraje tutaj to państwa rozwijające się. To oznacza, że rządy nie są w stanie zapewnić bezpieczeństwa dla dużej części populacji”.

Nie dotyczy to oczywiście wyłącznie obrońców środowiskowych. Ameryka Łacińska jest regionem o wyjątkowo wysokim stopniu przestępczości: kraje takie jak Wenezuela, Kolumbia, Meksyk czy Honduras od lat znajdują się w czołówkach najmniej bezpiecznych miejsc na świecie, z wysokimi liczbami morderstw. W wielu przypadkach to właśnie zorganizowane grupy kryminalne odpowiadają za ataki wymierzone w aktywistów.

Kolumbia: aktywiści w świecie makrokryminalności

W przypadku najbardziej dotkniętego tym krajem problemu, Kolumbii, z ponad połową zabójstw odnotowanych przez Global Witness można połączyć jakąś formę zorganizowanej przestępczości. Aktywne pozostają również ugrupowania, które nie złożyły broni po zakończeniu wojny domowej w 2016 roku.

W Kolumbii działają więc partyzantki, organizacje paramilitarne, milicje, a także bardziej „tradycyjne” grupy kryminalne oraz kartele. Na dodatek same władze państwowe mają na sumieniu działania, które pogwałcają prawa człowieka – m.in. używanie nieuzasadnionej siły wobec protestujących czy dyskryminację na tyle rasowym. Alicia Moncada, działaczka Amnesty International z biura regionalnego Ameryk, w rozmowie z OKO.press nazywa ten stan rzeczy „makrokryminalnością”.

– dodaje w oświadczeniu dla OKO.press organizacja Somos Defensores, od ponad ćwierć wieku broniąca praw człowieka i liderów społecznych w Kolumbii. „Departamenty Amazonas, Putumayo, Guaviare, Vaupés, Caquetá, Cauca, Antioquia, La Guajira, Chocó oraz region Pacyfiku są traktowane jak spiżarnie, służące do zaspokajania łapczywych apetytów krajów Globalnej Północy i kolumbijskich firm. I dopóki obowiązywać będzie ten model, społeczności oraz obrońcy ziemi i środowiska zawsze będą poważnie zagrożeni”.

Kolumbia stanowi apogeum tego zagrożenia: według danych udostępnionych nam przez Somos Defensores, oprócz zabójstw w 2023 roku odnotowano ponad 250 ataków na społeczności etniczne oraz działaczy na rzecz ochrony przyrody, z czego ponad 180 to przypadki gróźb i nękania. Ale podobne problemy widać w całej Iberoameryce. Obrońcy środowiskowi cierpią na tym szczególnie, bo aktywnie sprzeciwiają się czerpaniu z tego rogu obfitości, jakim wydaje się bogactwo naturalne regionu.

Śmierć w imię nielegalnego biznesu

„Ameryka Łacińska cierpi na klątwę nadmiaru. Tutejsze kraje posiadają bardzo wiele zasobów, ujmując to w kapitalistyczny sposób. A kiedy decydujesz poświęcić się ochronie przyrody, stajesz naprzeciwko wielu siłom, które chcą te zasoby przejąć i eksploatować” – mówi Moncada.

Wiele morderstw obrońców środowiskowych da się połączyć bezpośrednio z konkretnymi przemysłami. Według raportu Global Witness 23 śmierci aktywistów w Ameryce Łacińskiej były powiązane z wydobyciem minerałów i kopalin, po 5 z wycinkami lasów i rybołówstwem, po 4 z rolnictwem i budową infrastruktury drogowej, a 2 z projektami hydroelektrycznymi.

Najczęściej mowa tutaj o nielegalnej eksploatacji zasobów naturalnych

Może na nią pływać bierna lub wręcz sprzyjająca postawa władz państwowych. Na przykład w Brazylii, pod rządami skrajnie prawicowego prezydenta Jaira Bolsonaro, minister środowiska ustąpił ze stanowiska po tym, jak oskarżono go o utrudnianie śledztwa w sprawie nielegalnych wycinek. Sam Bolsonaro zapowiadał publicznie, że skończy z bezprawnym wylesianiem, ale faktem jest, że cztery lata jego rządów były istnym lunaparkiem dla ugrupowań, które nielegalnie pozyskiwały z Amazonii drewno, minerały i ziemie.

Na przykład w 2023 roku w Panamie policja zastrzeliła cztery osoby w trakcie ogromnych protestów przeciwko podpisaniu przez tamtejszy rząd umowy, zezwalającej kanadyjskiej korporacji First Quantum na wydobycie miedzi w największej w regionie kopalni odkrywkowej. Z kolei w 2019 roku przez Meksyk przetoczyły się demonstracje po tym, jak zabity został Samir Flores Soberanes, aktywnie sprzeciwiający się budowie dwóch elektrowni cieplnych oraz gazociągu w środkowej części kraju. Choć oficjalnie winą za tę śmierć obarczono ugrupowania kryminalne, według manifestantów to właśnie krajowe władze wydały wyrok na niewygodnego działacza.

Represje w białych rękawiczkach

Aktywny współudział rządu lub legalnych biznesów w sprawach zabójstw obrońców środowiskowych w Ameryce Łacińskiej trudno udowodnić – czasami jednak się to udaje. Tak było np. w przypadku śmierci Berty Caceres, protestującej przeciwko budowie tamy na rzece Gualcarque w zachodnim Hondurasie, finansowanej m.in. przez holenderskie FMO i fiński FinnFund. Caceres została zamordowana w 2016 roku we własnym domu, a w toku śledztwa wyszło na jaw, że za zlecenie zabójstwa odpowiedzialny był szef honduraskiej firmy DESA.

Tamten przypadek to jednak raczej wyjątek niż reguła.

Często wystarczy oskarżyć ich o wyssane z palca przewinienia, zakopać pod stertą pozwów lub oskarżyć o bycie „przeciwko rozwojowi”. W końcu komu złożą skargę, jeśli do najbliższego miasta ma 8 godzin w jedną stronę?

„Wielkie firmy dzielą społeczność” – tłumaczy Pensa. „Na terenach przez nie zamieszkiwanych brakuje podstawowych usług, a korporacje mają pieniądze. Przychodzą więc i mówią: jeśli będziemy mogli tu zainwestować, zbudujemy szpital, podłączymy internet. Wiele osób, które żyją w ekstremalnej biedzie i są zmęczeni ciągłą walką, daje się przekonać korzyściom płynącym z wpuszczenia wielkich firm. A ci, którzy się sprzeciwiają, są atakowani przez biznesmenów i rząd jako ludzie stojący na drodze ekonomicznego rozwoju”.

Wydawnictwo Chevron

Aktywistka działająca w tym regionie – woli nie podawać imienia, obawiając się pozwu ze strony „Big Oil” – pokazuje mi przykład tego, jak wielkie firmy próbują wpłynąć na działania lokalnych społeczności. W latach 1964-1992 spółka Texaco, wykupiona później przez amerykańskiego giganta paliwowego Chevron, skaziła gigantyczne połacie lasu deszczowego w Ekwadorze. Na przestrzeni niecałych 30 lat wylała tam około 70 miliardów litrów zanieczyszczonej w trakcie wydobywania ropy naftowej wody. Chevron-Texaco przeprowadził pod koniec ubiegłego wieku akcję mającą oczyścić te tereny z chemikaliów. Jednak według mieszkańców była ona całkowicie nieadekwatna do rozmiarów zniszczeń. Rdzenna ludność pozwała firmę i początkowo przyznano jej odszkodowanie na sumę 8,5 miliarda dolarów, zanim pozew został oddalony za sprawą nieprawidłowości w zdobywaniu dowodów.

Pośród artykułów o kandydatach na prezydenta, o odkryciu nowego rodzaju orchidei czy o wynikach spisu ludności obywatele znajdą tam także informacje o tym, jak rdzenni mieszkańcy domagają się inwestycji w odwierty ropy, jakim marnotrawstwem publicznych funduszy jest kampania domagająca się odszkodowań od Chevrona i wielokrotne przypomnienia, że sprawę należy uznać za zakończoną. O dziesiątkach miliardów litrów zanieczyszczonej wody nie ma ani słowa.

Rdzenne narody na celowniku

Temat represji wobec obrońców środowiskowych jest w Ameryce Łacińskiej nierozerwalnie powiązany z kwestią dyskryminacji rdzennych narodów. W tym regionie świata autochtoni składają się na nieco ponad 8 proc. całkowitej populacji. Jednak przemoc dotyka ich w zdecydowanie większym stopniu – według raportu Global Witness

„Nie chodzi wyłącznie o przynależność etniczną czy poczucie wspólnoty” – tłumaczy Moncada. „Połączenie z naturą u rdzennych ludów to nie kwestia religii czy duchowości, to kwestia przetrwania. Wiele społeczności tubylczych w tych krajach, opartych na rolnictwie czy rybołówstwie, broni tych miejsc, bo polegają na tej samowystarczalnej gospodarce zbudowanej w oparciu o ekosystem”.

Nawet kraje, które starają się wprowadzać mechanizmy chroniące autochtonów, nie potrafią tego zrobić w skuteczny sposób

„Mamy oczywiście tradycyjne mechanizmy jak sądy czy policja. W Peru istnieją również specjalne zabezpieczenia dla osób walczących o prawa człowieka, dzięki którym można zgłaszać ataki bezpośrednio do ministra sprawiedliwości. Rząd nadzoruje firmy, sprawdza, czy nie doszło do złamania przepisów środowiskowych” – wylicza Isaac Pensa. "Te instytucje nie mają jednak środków. Budżety są bardzo małe. Poza tym rdzenne społeczności są ulokowane daleko od miast.

Także Somos Defensores ostro krytykuje działanie wymiaru sprawiedliwości w swoim kraju. „W Kolumbii poziom bezkarności w przypadkach ataków na działaczy na rzecz praw człowieka, w tym środowiskowych, pomiędzy 2016 a 2024 rokiem to prawie 90%. W 1322 sprawach zabójstw obrońców, jakie odnotowaliśmy w tym okresie, wydano jedynie 267 wyroków skazujących, przez co te akty przemocy się powtarzają. Cały kolumbijski system sprawiedliwości jest nieefektywny”.

Dlatego też niektóre tubylcze grupy, zamiast pokładać wiarę w państwowych instytucjach, stawiają na samowystarczalność. „Rdzenne społeczności mają własne, tradycyjne mechanizmy ochrony” – wyjaśnia Pensa. „Na przykład w Peru naród Shipibo ma własne metody na bronienie się przed atakami – rdzenną straż, zazwyczaj bardziej skuteczną niż rząd. Jeśli napotykają na swoim terenie na przykład nielegalne operacje górnicze, łapią odpowiedzialnych za nie ludzi i niszczą ich narzędzia. Bywa nawet tak, że ci, którzy bezprawnie wydobywali surowce i zostali zatrzymani przez rdzennych strażników, podają ich potem do sądu”.

Rozwiązania ponad granicami

Falę przemocy wobec działaczy na rzecz ochrony przyrody miało w teorii zahamować porozumienie z Escazú. Międzynarodowa umowa, która weszła w życie w 2021 roku, jest pierwszym tego typu dokumentem na świecie. Zawiera zapisy mające gwarantować bezpieczeństwo oraz ochronę prawną obrońców środowiskowych we wszystkich krajach-sygnatariuszach. Ma również zapewnić dostęp do informacji na temat środowiska oraz procesów decyzyjnych w sprawach z nim związanych. Porozumienie nie zostało jednak ratyfikowane we wszystkich państwach, które je podpisały – np. w Kolumbii uprawomocniono je dopiero we wrześniu ubiegłego roku, a w Brazylii czy Peru nie zrobiono tego wcale. Ponadto Honduras, jedno z najniebezpieczniejszych miejsc na świecie dla obrońców środowiskowych, nie jest nawet sygnatariuszem.

Czy umowa z Escazú rzeczywiście przynosi efekty? Przykład Meksyku sugeruje, że tak. W 2021 roku, kiedy ją ratyfikowano, zginęło tam 54 działaczy. Rok później morderstw było 31, a w 2023 roku – 18. Trzeba jednak zauważyć, że równie dobrze ta tendencja może mieć związek z generalnym spadkiem zabójstw w tym samym okresie.

Jednocześnie nie wszystkie kraje w regionie zdają się uważać problem za poważny i skupiają się raczej na uciszaniu aktywistów

W trakcie pracy nad tym materiałem Peru wprowadziło w życie nowe prawo, które zabrania organizacjom pozarządowym działań prawnych przeciwko państwu. Jeśli więc stowarzyszenie takie jak Instituto de Defensa Legal chciałoby pozwać instytucje rządowe za represje wobec rdzennych społeczności w międzynarodowym sądzie, będzie im za to grozić ponad 500 tysięcy dolarów grzywny. „To kolejny element z coraz bardziej niepokojącego schematu autorytarnych rozwiązań, promowanych przez sektory, które chciałyby osłabić demokrację i rządy prawa, przeciwko czemu – jako organizacja społeczeństwa obywatelskiego – ogłaszamy, że nie będziemy milczeć” – czytamy w oświadczeniu IDL.

To jedno prawo wydaje się jednak iść wbrew generalnemu trendowi. Porozumienie z Escazú czy powołanie w 2022 roku Specjalnego Sprawozdawcy ONZ do spraw Obrońców Środowiskowych wskazuje, że problem przemocy wobec działaczy na rzecz przyrody zaczyna być traktowany jako kryzys wymagający rozwiązań na międzynarodowym szczeblu.

Bojownicy o globalny klimat

Z powagą powinny go traktować również kraje Europy czy Ameryki Północnej. Bo choć zabójstwa aktywistów zdarzają się niemal wyłącznie w państwach Globalnego Południa, Globalnej Północy także powinno zależeć na ich powstrzymaniu. Nawet nie z etycznych pobudek, choć oczywiście piętno kolonializmu odciśnięte na Iberoameryce oraz zniszczenia tamtejszych ekosystemów w imieniu interesów zachodnich spółek bezpośrednio przyczyniają się do tej fali przemocy, szczególnie wymierzonej w przedstawicieli rdzennych narodów.

Przede wszystkim jednak dlatego, że Ameryka Łacińska to obszar o niespotykanej bioróżnorodności.

– miejsc zdolnych do pochłaniania ogromnych ilości dwutlenku węgla i przez to ograniczania zmian klimatu. Amazonia, Patagonia czy meksykańskie i panamskie lasy to kluczowa broń w przeciwdziałaniu kryzysowi klimatycznemu. Obrońcy środowiskowi poprzez starania o zachowanie naturalnych biosystemów angażują się, często nieświadomie, w walkę na globalną skalę.

„Ci ludzie, którzy chronią ostatnie miejsca pochłaniające dwutlenek węgla, przyczyniają się do ograniczenia skutków zmian klimatu na całym świecie. Walczą o dżunglę w Meksyku i tym samym pomagają Wam, w Polsce” – podsumowuje Alicia Moncada. „To lekcja, którą powinniśmy wyciągnąć z kryzysu klimatycznego: ta ponura sytuacja pokazuje dobitnie, że naprawdę wszyscy jesteśmy ze sobą połączeni”.

Na zdjęciu głównym – protest aktywistów i przedstawicieli rdzennych społeczności Ameryki Łacińskiej nad jeziorem Nichupte w meksykańskim kurorcie Cancun, 11 grudnia 2016 roku. Aktywistka trzyma plakat z napisem „Chrońmy lasy namorzynowe”, czyli roślinność na przybrzeżnych płyciznach morskich. Fot. Elizabeth Ruiz / AFP