Dziś Dzień Wróbla. Był stałym elementem polskich miast, jest w ogromnym niebezpieczeństwie

20 marca jest obchodzony jako Dzień Wróbla. Niestety wiele wskazuje, że w wielu miejscach będziemy obchodzić go bez obecności tego ptaka. Chociaż, jak podkreślają eksperci, wróbel (przynajmniej na razie) całkowicie nie wyginie.

Wróbel znika z balkonu

Z danych Tomasza Chodkiewicza, ornitologa, lidera zespołu Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych z Muzeum i Instytutu Zoologii Polskiej Akademii Nauk wynika dość ponura konkluzja: „Liczebność wróbla zmniejsza się w całym kraju. Dane te zbierane są od 2000 roku w różnych środowiskach dla wróbla. A zatem obejmują wsie, mniejsze miasta i częściowo większe miasta. W celu ich uzupełnienia w roku 2021 w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska uruchomiono drugi monitoring, w którym liczenia ptaków są prowadzone jedynie w dużych miastach, mających powyżej 100 tysięcy mieszkańców.

Ostatnie raporty Polski do Komisji Europejskiej informowały, że w Polsce występuje od 6,2 do 6,8 milionów par wróbli. Aktualnie liczba ta szacowana jest od 4,5 do 6 milionów par”.

Ten szybki i znaczący ubytek liczebności par wróbli jest dostrzegalny w wielu miejscach, gdzie wcześniej obserwowałem te ptaki zażywające kąpieli w piasku, bądź obsiadające balkonową balustradę. W moim wieżowcu co roku wróble gnieździły się w szparach nad oknami. Kres wróblich gniazd nastąpił wraz z termomodernizacją budynku. Nie widuję już tak licznych stad tych ptaków. To znak, że z gatunkiem dzieje się coś złego.

Odnalezienie badacza wróbli nie było łatwym zadaniem. Jako gatunek ptaków uznawany za pospolity, nie znajduje się wśród najbardziej pożądanych obiektów badań. Okazało się, że wróblami zajmował się w swojej pracy doktorskiej ornitolog doktor Andrzej Węgrzynowicz.

„Wróbel jest na pewno gatunkiem wyróżniającym się przywiązaniem i zależnością od ludzi. Nie ma takiego drugiego gatunku ptaka, który byłby w tak dużym stopniu uzależniony od człowieka i jednocześnie dzięki ludziom osiągnął taki sukces, jeśli chodzi o kolonizację nowych obszarów. Wróble szły za rolnikami, wraz z upowszechnianiem się upraw rolnych na naszym kontynencie. Do Polski trafiły z uprawami zbóż” – wyjaśnia Węgrzynowicz.

Polski wróbel domowy

Wróbel ma południowe pochodzenie. Przypuszcza się, że wyewoluował w Afryce, skąd ruszył dalej, sukcesywnie powiększając obszar swojego występowania. W tym procesie wykształciły się jego poszczególne gatunki. W Polsce występuje dziś wróbel domowy.

Sukces w kolonizacji nowych terenów sprawił, że dotarł aż na Daleki Wschód. Są jednak miejsca, gdzie wróble zostały sprowadzone przez człowieka. Europejscy kolonizatorzy przywieźli ze sobą te ptaki do oby Ameryk, południowej Afryki, Australii i Nowej Zelandii, gdzie stworzyły one sztucznie introdukowane populacje.

Mój rozmówca wyjaśnia: „Do takiego przywiązania się do obecności człowieka mogło dojść w środkowej Azji. To był gatunek, który pierwotnie żył na stepach. Dopiero potem coraz bardziej zaczął się zbliżać do człowieka”.

Rolnicy, którzy zaczęli uprawiać zboże, stworzyli mu dobre żerowiska, dali dostęp do pokarmu. Jednocześnie tam, gdzie byli ludzie, wróblom zagrażało mniej drapieżników. Jednak ta ekspansja nie trwała wiecznie. W XX wieku zaczęło się załamanie populacji wróbli w Europie.

Co ma koń do wróbla?

„Pierwsze symptomy tego, że coś złego dzieje się z wróblem, pochodzą z początku XX wieku. Zostały odnotowane między innymi Wielkiej Brytanii. Tam właśnie zaczął się spadek. Jego mechanizm był dosyć prosty. Wróble w miastach korzystały w dużym stopniu z pokarmu, który był związany z obecnością koni na ulicach. Były w nich koński odchody albo zboża, którym karmiono te zwierzęta.

W kolejnych latach udało się im przestawić na inny pokarm i zaczęły odbudowywać swoją populację, korzystając z odpadów. Kolejnym spadkiem liczebności wróbli był naznaczony czas wojny. W toku działań wojennych była niszczona miejska zabudowa, a z nią miejsca gniazdowania i schronienia wróbli. Po wojnie udało się im znów odbudować liczebność, między innymi w Polsce. Kolejny spadek nastąpił w latach 70. XX wieku w Europie Zachodniej. Z czasem zaczął on obejmować inne części świata, również te, gdzie wróbel był wprowadzony przez człowieka.

Chociaż liczebność wróbli jest ciężko oszacować, jednak z danych ogólnych wynika, że w Europie może być nawet o 247 milionów mniej tych ptaków niż jeszcze czterdzieści lat temu. Jak dodaje dr Węgrzynowicz, przyczyn tego ubytku jest co najmniej kilka.

Dwie populacje wróbli w Polsce

„Warto zaznaczyć, że mamy dwie populacje wróbli w Polsce i dla obu przyczyny kryzysu są zupełnie inne. Jedna zasiedla krajobraz rolniczy. Druga jest populacją miejską. W krajobrazie rolniczym wpływ na spadek liczebności wróbla ma zmiana sposobu gospodarowania. Stosowana jest większa ilość herbicydów, a to oznacza, że jest mniej pokarmu dodatkowego w postaci nasion roślin uznawanych przez rolników za chwasty. Z kolei większa ilość insektycydów sprawia, że jest mniej owadów, które służą wykarmianiu piskląt. Do tego orze się prawie wszystko, likwiduje miedze, śródpolne zakrzaczenia i zadrzewienia" – wyjaśnia ornitolog.

Należy przyjąć, że jednym z problemów jest kwestia docieplenia budynków, między innymi tych z wielkiej płyty. Termomodernizacja mogła zatem zaszkodzić wróblom. Mogła też wzrosnąć presja ze strony gatunków drapieżnych. Na pewno należy uwzględniać rolę srok i wron, które skolonizowały w ostatnich dziesięcioleciach miasta. O ile nie polują one raczej na dorosłe wróble, to mogą zainteresować się podlotem, który wyszedł dopiero co z gniazda. Kolejną sprawą jest drastyczne zmniejszenie dostępu do odpadków, który dawniej były dostępne w otwartych koszach. Dziś są to raczej zamykane pojemniki, do których wrzucane są śmieci w szczelnie zaciskanych plastikowych workach" – dodaje dr Węgrzynowicz.

Negatywną rolę pełni również zwiększenie intensywności zabiegów ogrodniczych na terenach zielonych. Ornitolog wylicza: strzyżenie trawników, ubogi gatunkowo i niezróżnicowany materiał siewny czy stosowanie chemicznych środków ochrony roślin.

Krewniak mazurek

To wszystko zdaniem eksperta sprawia, że wróblom jest coraz trudniej. Nawet zimą w miejscach dokarmiania ptaków, nie gromadzą się już setki wróbli. Najczęściej dziesiątki – o ile się pojawiają. W Warszawie na powierzchniach badawczych, gdzie w ostatnich latach szacowano liczebność wróbli, spadła ona średnio o połowę. Miejscami zdarzały się spadki nawet o 90 procent.

"Tymczasem wróbel jest bardzo towarzyski i kolonijny z natury. Lubi gniazdować w sąsiedztwie ptaków swojego gatunku. Zakładał gniazda najpierw w krzakach, później wraz z rozwojem zabudowy w szparach i otworach wentylacyjnych budynków, tworząc hałaśliwe kolonie. To jest ptak, który musi mieć przynajmniej kontakt głosowy z innym osobnikiem. Nie toleruje samotności. Broni tylko i wyłącznie swojej niszy gniazdowej. To jest jakby jego terytorium, te kilka centymetrów gniazda. Wcześniej w Warszawie wróble gniazdowały bardzo powszechnie w skrzynkach lęgowych, kiedy było ich więcej i nie miały wystarczającej liczby dostępnych miejsca na założenia gniazda. Teraz już tego zwyczaju nie praktykują, bo to było mniej atrakcyjne miejsce niż budynki i jest to kolejny przejaw zmniejszania się jego liczebności” – mówi ornitolog.

Jednocześnie w Warszawie zaczął częściej pojawiać się krewniak wróbla, mazurek. Wcześniej występował na peryferiach miasta, po czym zaczął wchodzić do niego głębiej. Doktor Węgrzynowicz podkreśla:

Przyszłość wróbla nie wygląda jednak optymistycznie. Mój rozmówca stwierdza: „Zakładam, że raczej nie mamy szans wrócić do tego, co było. Nic nie wskazuje na to, że na terenach rolniczych zmniejszy się intensywność upraw i że rolnicy zaniechają stosowania herbicydów i insektycydów. Nie sądzę, aby negatywne czynniki w miastach zniknęły. Oczywiście nie przewiduję, że wróbel nam całkowicie wyginie, ale jego populacja nadal będzie spadać”.