Zamach na jawność: PiS organicza dostęp do informacji o działaniach prokuratury

We wtorek 20 kwietnia 2021 Sejm głosami PiS przyjął poselski projekt ustawy "o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw". Dokument czeka jeszcze na debatę w Senacie i podpis prezydenta.

W założeniu chodziło o wdrożenie do polskiego prawa unijnej dyrektywy z 2017 roku o zwalczaniu terroryzmu. Jak alarmował Rzecznik Praw Obywatelskich w ustawie (oraz złożonej do niej autopoprawce) znalazł się jednak szereg kontrowersyjnych pomysłów. RPO pisał m.in. o możliwości manipulowania składami sędziowskimi.

Dotychczas obywatele mogli zajrzeć do akt zakończonych postępowań na podstawie przepisów o dostępie do informacji publicznej. Jeżeli uchwalone przez Sejm zmiany wejdą w życie, co do zasady akta te będą niedostępne dla osób postronnych. Decyzję o ew. pokazaniu ich obywatelom lub dziennikarzom każdorazowo podejmie prokurator.

"Prokuratura może nie udostępnić akt sprawy, która będzie dla niej problematyczna. Każda kolejna władza będzie miała chrapkę, by posługiwać się takimi narzędziami. Tylko mądry ustawodawca może to odwrócić" - ostrzega w rozmowie z OKO.press adw. dr Katarzyna Gajowniczek-Pruszyńska, wicedziekan Okręgowej Rady Adwokackiej w Warszawie.

Poważne zmiany w kodeksie

Poprawka w kpk na pierwszy rzut oka wydaje się kosmetyczna.

Obecnie w art. 156 § 5 czytamy, że strony i ich pełnomocnicy co do zasady mają dostęp do akt trwającego postępowania i po jego zakończeniu. Dostęp ten może być ograniczony tylko dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania lub ochrony ważnego interesu państwa.

Po zmianach pierwsze zdanie paragrafu nie będzie już odnosić się do zakończonych postępowań. Ustawodawca dopisuje je jednak poniżej, w § 5b. Tam precyzuje, że przepisy § 5 stosuje się w całości także do zamkniętych spraw.

No właśnie, w całości. Bo jak przyznają autorzy noweli, chodzi im zwłaszcza o dalszą część § 5, czyli tę, w której czytamy, że

"za zgodą prokuratora akta w toku postępowania przygotowawczego mogą być w wyjątkowych wypadkach udostępnione innym osobom".

Do tej pory prokurator decydował o udostępnianiu "innym osobom" tylko akt trwających postępowań przygotowawczych. Interpretowano to na korzyść obywateli - akta postępowań zamkniętych można było obejrzeć, powołując się na dostęp do informacji publicznej, bez specjalnej zgody prokuratora. Z możliwości tej korzystali np. dziennikarze.

"To zła wiadomość dla dziennikarzy, ale przede wszystkim dla wszystkich obywateli" - komentuje mec. Katarzyna Gajowniczek-Pruszyńska.

Co prokuratura ma do ukrycia?

Jak podkreśla mec. Gajowniczek-Pruszyńska dostęp do materiałów z zakończonych postępowań realizuje konstytucyjną zasadę jawności życia publicznego.

"Transparentności działania organów państwa co do zasady nie powinno się ograniczać. Państwo powinno działać w sposób przejrzysty. Jeżeli nie przemawia przeciwko temu interes prywatny jakiejś osoby, a postępowanie zostało np. umorzone, nic nie powinno stać na przeszkodzie, by akta zainteresowanemu dziennikarzowi pokazać" - komentuje adwokatka.

Tłumaczą też, że sprawy zakończone niekoniecznie muszą być zakończone "w sensie merytorycznym", bo prokuratura może do nich wrócić, gdy otrzyma nowe dowody.

"To próba obejścia przepisów o dostępie do informacji publicznej. Prawidłowo działająca prokuratura nie powinna mieć nic do ukrycia, nie powinna zasłaniać się przepisami tam, gdzie sprawa budzi zainteresowanie. To stwarza poczucie, że w pracach śledczych mogą być jakieś sprawy do ukrycia" - uważa mec. Gajowniczek-Pruszyńska.

"Warto podkreślić, że nie mówimy tu o sprawach mało istotnych. Dziennikarze i obywatele chcą poznać te sprawy, które mają ważkie znaczenie z punktu widzenia interesu społecznego, często budzące kontrowersje. Dlatego zasłanianie się rzekomym zbyt szerokim działaniem ustawy o dostępie do informacji publicznej jest tak naprawdę zasłanianiem się przed niewygodnymi i trudnymi pytaniami do prokuratury. Dlaczego nie przeprowadzono postępowania lub określonego dowodu? Dlaczego odmówiono wszczęcia? Odmowa wglądu jako reguła to dodatkowe narzędzie, by nie musieć tłumaczyć się przed opinią publiczną" - dodaje adwokatka.

Jej zdaniem po zmianach znacznie trudniej będzie tropić nieprawidłowości po stronie władzy i organów ścigania.

"Załóżmy, że toczy się postępowanie, w którym potencjalnym sprawcą zdarzenia jest funkcjonariusz publiczny, czy osoba wzbudzająca kontrowersje. Przedstawiciele mediów do tej pory mogli badać akta zakończonych spraw z udziałem takiej postaci, sprawdzić, jaki zgromadzono w nich materiał dowodowy. Teraz dostęp taki będzie możliwy tylko »wyjątkowych przypadkach«, jeżeli prokurator wyrazi zgodę" - mówi Gajowniczek-Pruszyńska.

PiS przeciw jawności

Zmiany w kodeksie postępowania karnego to wycinek antyjawnościowych działań rządu PiS.

W OKO.press pisaliśmy m.in. o nowej ustawie o służbie zagranicznej, w której rządzący wprowadzają kategorię "tajemnicy dyplomatycznej". Urzędnicy MSZ będą zobowiązani nie udzielić obywatelom informacji, które mogłoby "szkodzić polityce zagranicznej RP" i "naruszać jej wizerunek międzynarodowy". Za złamanie zasady pracownikom resortu będzie groziła dyscyplinarka, a nawet zwolnienie, co może wywołać efekt mrożący. Ustawa została już przyjęta i wchodzi w życie 15 czerwca 2021.

Jak wskazywaliśmy, wniosek Manowskiej jest obszerny i uderza w fundamenty tego prawa. Sam fakt, że został złożony, rodzi negatywne konsekwencje dla przejrzystości działań władzy. Sądy administracyjne mogą bowiem zwlekać z wydawaniem orzeczeń w oczekiwaniu na rozstrzygnięcie pytania prawnego przez TK.

"Zawieszenie postępowania oznacza, że dane osoby, organizacje, dziennikarze będą bardzo długo czekać na informacje, których potrzebują. A wiadomo, że w takich sprawach liczy się czas. Wiemy już na pewno o dwóch takich przypadkach odroczenia decyzji w oczekiwaniu na wyrok TK" - mówi OKO.press Krzysztof Izdebski z Fundacji ePaństwo.

Organizacje walczące o jawność wciąż liczą, że frontalne uderzenie w ustawę politycznie nie opłaci się Jarosławowi Kaczyńskiemu.

"Są problemy z realizacją tej ustawy, ale zupełnie inne niż te, które zauważa pani prezes Manowska: ustawę zbyt łatwo jest dziś ignorować. Dlatego unieszkodliwienie jej w TK może być dla PiS ryzykowne, obywatelom będzie ciężko to wytłumaczyć" - uważa Izdebski.

"Sprawozdawcą wniosku ma być sama prezes Julia Przyłębska - zaufana osoba prezesa Kaczyńskiego. To wskazuje, że Kaczyński chce mieć nad tym procesem kontrolę. Wydaje się, że wniosek pierwszej prezes SN nie był z PiS konsultowany" - dodaje.

Wciąż jednak nie wiadomo, kiedy Trybunał zajmie się tą sprawą.

O wycofanie wniosku apeluje do prezes Manowskiej ponad sto organizacji pozarządowych - w tym m.in. Akcja Demokracja, Fundacja Batorego, Fundacja ePaństwo, Instytut Spraw Publicznych i Sieć Obywatelska Watchodog Polska. Ich petycja, którą po raz pierwszy złożyły w SN w marcu 2021, na razie pozostaje bez odpowiedzi.