"Żołnierzy wyklętych" wymyślono w 1993 r. OKO.press przedstawia historię politycznego mitu

W 1993 r. Liga Republikańska - dziś już mało pamiętana radykalna prawicowa organizacja - zorganizowała wystawę poświęconą antykomunistycznemu podziemiu zbrojnemu po 1944 r. I nadała jej tytuł: "Żołnierze Wyklęci".

"To określenie dedykowane żołnierzom podziemia antykomunistycznego idealnie oddawało, tak uznawaliśmy, proces wykluczenia/wyklęcia ich dziejów, etosu i ofiary z obszaru pamięci i wrażliwości historycznej naszej wspólnoty narodowej" - pisał Grzegorz Wąsowski z Ligi Republikańskiej.

Ligę utworzyła grupa działaczy b. podziemnego NZS Uniwersytetu Warszawskiego w reakcji na zwycięstwo postkomunistów w wyborach 1993 r. Szefem Ligi był Mariusz Kamiński, obecny koordynator ds. służb w rządzie PiS.

Również na początku lat 90. historycy zaczęli badać - dotąd mało znaną z oczywistych powodów - historię zbrojnego podziemia antykomunistycznego. Młodzi historycy grupowali się przede wszystkim wokół dwóch postaci: Tomasza Strzembosza i Janusza Kurtyki, późniejszego prezesa IPN. Należeli do nich bardzo dziś znani badacze, jak Grzegorz Motyka czy Kazimierz Krajewski. Pracę ułatwiał dostęp do archiwów PZPR, choć najważniejsze archiwa - zbiory MSW, były trudno dostępne do lat 2000.

O "wyklętych" otwartym tekstem

"Choć z tekstów części wymienionych autorów przebija wyraźna sympatia do antykomunistycznego podziemia, nie unikali oni drażliwych problemów, jak stosunek do mniejszości narodowych, mordy na cywilach czy trudne relacje pomiędzy różnymi odłamami podziemia" - wspominał tamten okres po latach prof. Rafał Wnuk, jeden z najważniejszych historyków niepodległościowej partyzantki.

Podnoszono również kwestię stopniowego degenerowania się antykomunistycznej partyzantki, która pozbawiona politycznego przywództwa i możliwości przejścia do życia cywilnego, czasami przekształcała się w bandy rabunkowe.

Tę drugą rolę w latach 90. zarezerwowała dla siebie Liga Republikańska.

Od historii do mitu

"Określenie Żołnierze Wyklęci zawierało zatem nasze oskarżenie pod adresem elit opiniotwórczych III RP" - pisał Wąsowski z Ligi Republikańskiej. "Oskarżenie o pomijanie przez owe elity, w procesie odbudowy wrażliwości historycznej rodaków najważniejszego, najbardziej dramatycznego i heroicznego zarazem rozdziału z historii oporu stawianego przez naszych przodków reżimowi komunistycznemu".

"Patriotyzm, który wyłania się z mitu żołnierzy wyklętych, to patriotyzm radykalnego antykomunizmu, bo nienawiść do komunizmu jest jego centralnym punktem" - mówi w rozmowie z OKO.press historyk dr hab. Piotr Osęka z Instytutu Studiów Politycznych PAN.

"Żołnierze wyklęci" jako fundament

Ten sposób myślenia kontynuowała znaczna część prawicowych historyków i publicystów przez ostatnie 20 lat.

- mówił w 2016 r. wywiadzie Leszek Żebrowski, apologeta NSZ, autor książek o "wyklętych", jeden z idoli polskich narodowców.

"Po sprawie Wałęsy widać, że ten fundament jest już zupełnie skompromitowany" - dodał, mając na myśli sprawę TW "Bolka", która odżyła po ujawnieniu dokumentów z szafy gen. Czesława Kiszczaka w lutym ubiegłego roku.

Prof. Wnuk ubolewał w jednym z wywiadów, że określenie to „raz oznacza opór zbrojny, innym razem działalność polityczną, a niekiedy sam fakt bycia represjonowanym przez komunistyczny reżim".

Narodowa świętość

Wśród "wyklętych" można znaleźć np. gen. Emila Fieldorfa "Nila", który nie był zaangażowany w powojenną konspirację, jak i mjr. Zygmunta Szendzielarza "Łupaszkę", który walczył zbrojnie z komunistami. Ale do grona "niezłomnych" nie zaliczono Kazimierza Moczarskiego czy Władysława Bartoszewskiego. A przecież obydwaj do końca byli żołnierzami Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj. Pokazuje to arbitralność w układaniu listy "wyklętych".

Wszelka krytyka - w tym przywoływanie udokumentowanych zbrodni, których dopuścili się np. wspomniany "Łupaszka" czy Romuald Rajs "Bury" - jest przez część historyków i prawicowych publicystów traktowana jak zamach na narodową świętość. A to utrudnia sensowną publiczną debatę na temat podziemia antykomunistycznego i ocenę jego roli w najnowszej historii Polski.

"Bury" na koszulce

Rolę w tworzeniu w III RP kultu "wyklętych" odegrał IPN. Co prawda, Instytut prowadził śledztwa, które wskazywały na zbrodniczą działalność niektórych z "niezłomnych". Wydawał też publikacje, które "odbrązawiały" ich mit. Ale pisane naukowym, hermetycznym językiem, znajdowały odbiorców głównie wśród specjalistów.

W Polsce rozpoczęła się, szczególnie wśród młodych ludzi i kibiców piłkarskich, moda na "żołnierzy wyklętych". Na stadionach pojawiły się wielkie oprawy z wizerunkami żołnierzy, zaczęto szyć tzw. odzież patriotyczną. Powstał też film fabularny "Historia Roja". Za kilka dni w kinach pojawi się kolejny - "Wyklęty".

Ale społeczna świadomość skomplikowanej rzeczywistości historycznej pierwszych powojennych lat w Polsce nadal jest dość nikła.

Ikony zamiast faktów

Badanie CBOS "Polskie podziemie antykomunistyczne w pamięci zbiorowej" z lutego 2017 r. przyniosło momentami dość zaskakujące wyniki. Okazało się m.in., że:

• 45 proc. Polaków w ogóle nie słyszało o grupach zbrojnych walczących z władzą komunistyczna po wojnie. Spośród 55 proc., którzy słyszeli o podziemiu antykomunistycznym, jedna czwarta twierdzi "wiem mało, praktycznie nie orientuję się", a tylko 6 proc. z tej grupy ocenia swoją wiedzę jako "dużą";
• tylko 31 proc. badanych, którzy deklarują wiedzę na temat powojennej partyzantki, potrafi podać konkretne nazwiska, pseudonimy lub nazwy oddziałów;
• dość często określenie „żołnierze wyklęci” rozciągane jest także na okres wojny i okupacji (np. „Hubala”, który został zabity przez Niemców w 1940 r., wymienia się częściej jako "wyklętego" niż "Zagończyka", czy "Roja");
• "żołnierze wyklęci" są przede wszystkim postrzegani jako symbole pewnych wartości, a dopiero w dalszej kolejności przez pryzmat swych działań - funkcjonują więc raczej jako heroiczne figury.

"Wszystkie badania społeczne pokazują, że świadomość historyczna młodego pokolenia jest dość skąpa" - mówił w 2015 r. prof. Wojciech Burszta. "Natomiast są pewne istotne dla młodzieży tematy historyczne, które traktowane są jako emblematyczne dla polskich dziejów i polskiego patriotyzmu. Oznacza to, że im mniej rzetelnej wiedzy historycznej, tym większa fascynacja wybranymi momentami polskiej historii" - dodał.

Przeciwko "lumpenelitom"

Trend podchwyciło Prawo i Sprawiedliwość. "Wyklęci" stali się częścią polityki historycznej rządzącej partii.

"PiS wykorzystuje fascynację części młodzieży i np. kibiców «wyklętymi». Ona udowadnia im ich tezę, że «narodowe odrodzenie» i «dobra zmiana» są w gruncie rzeczy odpowiedzią na potrzeby Polaków. Zwłaszcza młodego pokolenia, które otrząsa się po latach zdeprawowania i bycia oszukiwanym przez «lewicowo-liberalne lumpenelity» - mówi dr hab. Piotr Osęka.

Historyk odnosi się do sformułowania prof. Anny Pawełczyńskiej, która "lumpenelitami" nazwała establishment, jaki miał w Polsce zastąpić zdziesiątkowane przez wojnę i komunistów "prawdziwe" niepodległościowe elity. W ten sposób ludzie "wykorzenieni z kulturowego dziedzictwa, pozbawieni wrażliwości na prawdę, dobro i piękno, gotowi do służby u obcych" mieli zawłaszczyć wszystkie obszary życia społecznego i kierować nimi również po 1989 r.

PiS potrzebował własnego mitu założycielskiego, by odciąć się od nienawistnych "elit okrągłostołowych". "Wyklęci stali się protezą, wymyśloną zastępczą tradycją, za pomocą której PiS się uzasadnia, przedstawiając siebie jako kontynuatorów ich walki" - mówi dr hab. Osęka.

"Wyklęci" kontra demokracja

Jest jeszcze jeden powód, dla którego mit "wyklętych" jest dla PiS użyteczny. Opowieść o żołnierzach podziemia antykomunistycznego pozwala na łatwe podzielenie społeczeństwa i jego elit na "dobrych" i "złych". "Tak można zbudować plemię czy klub kibica piłkarskiego, ale nie społeczeństwo otwarte.