Dlaczego w Polsce nie ma jeszcze malarii?

„Egzotyczna choroba może zaatakować Polskę!” - alarmował 11 lat temu popularny portal internetowy. Co jakiś czas w mediach możemy wyczytać ostrzeżenia przed malarią. Najczęściej pisze i mówi się o tym w kontekście zmian klimatycznych, które również coraz dotkliwiej zaczynają dotykać nasz kraj.

Ale, jak dotąd, nie mieliśmy do czynienia z epidemią tej choroby. Czy więc rzeczywiście Polska stoi przed widmem malarii z powodu postępującego ocieplenia klimatu? A może to jedynie medialne podgrzewania atmosfery obliczone na „klikalność”?

- mówi OKO.press dr hab. n. med. Elżbieta Gołąb z Narodowego Instytutu Zdrowia - Państwowego Instytutu Higieny.

Pozostaje jednak kilka istotnych „ale”, które sprawiają, że jeszcze się u nas nie odrodziła.

Globalne ocieplenie to nie tylko zmiany temperatur i gwałtowne zjawiska atmosferyczne. To również zagrożenie dla zdrowia. Ta prawda wolno przebija się do świadomości Polaków. Dlatego OKO.press publikuje cykl artykułów o wpływie zmian klimatycznych na zdrowie Polaków.

Bezpośrednią inspiracją był dla nas raport opublikowany przez Koalicję Klimatyczną i HEAL Polska – „Wpływ zmiany klimatu na zdrowie”.

Malaria w Polsce już była

Malaria to choroba pasożytnicza wywoływana przez jednokomórkowego pierwotniaka z rodzaju Plasmodium. Znamy ok. 120 gatunków tego pasożyta, ale tylko pięć z nich wywołuje u człowieka malarię:

• zarodziec ruchliwy (Plasmodium vivax),
• zarodziec pasmowy (Plasmodium malariae),
• zarodziec sierpowaty (Plasmodium falciparum),
• zarodziec owalny (Plasmodium ovale)
• i zarodziec małpi (Plasmodium knowlesi).

Choroby na stałe nie ma już w Europie. Jest za to w Ameryce Środkowej i Południowej, gdzie najczęściej wywołuje ją Plasmodium vivax. A także w Azji i w Afryce – tam za zachorowania w zdecydowanej większość przypadków odpowiedzialny jest pierwotniak Plasmodium falciparum.

Pierwsze rodzime opisy „febry” pochodzą z XIV w. Do największej epidemii w całej historii Polski doszło tuż pod odzyskaniu niepodległości: w 1921 r. odnotowano blisko 53 tys. zachorowań na tę chorobę – zmarło 41 zarażonych.

Ostatecznie malarię w Polsce pokonano na przełomie lat 40. i 50. XX w., wybijając w wybranych miejscach Polski środkami chemicznymi (w tym niesławnym DDT) przenoszące zarodźca malarii komary.

W 1968 r. Światowa Organizacja Zdrowia uznała Polskę za kraj wolny od tej choroby. Dziś w Polsce mamy do czynienia tylko z zawleczeniami choroby – głównie przez turystów wracających do kraju z miejsc, gdzie malaria występuje endemicznie (średnio ok. 20 przypadków rocznie).

Ryzyko jest niewielkie, ale...

„Ryzyko pojawienia się malarii w Polsce na stałe jest obecnie znikome. Wynika to z tego, że w obecnie nie mamy rezerwuaru tej choroby, ponieważ pozbyliśmy się z naszego kraju pierwotniaka Plasmodium vivax” - mówi OKO.press dr hab. n. med. Rafał Gierczyński z Państwowego Zakładu Higieny, zastępca dyrektora ds. Bezpieczeństwa Epidemiologicznego i Środowiskowego oraz Kierownik Zakładu Bakteriologii i Zwalczania Skażeń Biologicznych.

Zastrzega jednak, że to nie oznacza, iż możemy lekceważyć pojedyncze przypadki malarii. „Nawet pojedynczy przypadek, jeśli nie zostanie w porę rozpoznany, może doprowadzić do rozprzestrzenienia się choroby” - mówi.

Trzeba trzymać rękę na pulsie

Dlatego w obecnej sytuacji by Polska nadal była krajem bezpiecznym od malarii, kluczowa jest diagnostyka. By lekarze potrafili szybko rozpoznawać tę chorobę.

Niektóre europejskie kraje mają gotowe procedury na takie sytuacje. W przypadku wykrycia choroby sprawdza się w promieniu 2 km, czy do zachorowań na malarię nie doszło u innych osób, które zgłaszają się w tym samym czasie do lekarzy z objawami grypopodobnymi, przypominającymi wczesne stadia zarażenia zarodźcem malarii. W Polsce nie mamy podobnych schematów postępowania.

„Dlatego, że w Europie mamy względnie niski udział rodzimych, tj. dotyczących osób, które nie wyjeżdżały za granicę, przypadków malarii. To tylko około 0,2 proc. przypadków malarii w Europie, których rocznie odnotowuje się około 6-7 tys.” - mówi dr hab. n. med. Gierczyński.

W Polsce zgłoszono w ostatnich dwóch latach 30 i 27 przypadków malarii. Jednak zmiany klimatyczne mogą w niedalekiej przyszłości znacząco zmienić sytuację.

Im cieplej i wilgotniej, tym lepiej (dla malarii)

„Badania wskazują, że obecnie w Polsce może dojść do zarażenia człowieka malarią od czerwca do pierwszych dni września. Odpowiednie dla rozwoju komarów warunki środowiska występują w południowo-zachodniej Polsce gdzie ilość opadów wynosi powyżej 50 cm3/m kw., a temperatura przekracza 0 st. C w styczniu i 20 st. C w lipcu” - mówi OKO.press dr hab. n. med. Gołąb.

Dlatego czynnikiem związanym ze zmianą klimatu, który mógłby potencjalnie mieć wpływ na powrót i rozwój malarii w Polsce – pomimo tego, że klimat dla tej choroby w Polsce i tak już jest odpowiedni – jest wzrost opadów deszczu.

Są one jednym – obok częstszych ekstremów temperaturowych i susz, a także wzrostu częstotliwości i intensywności huraganów – najważniejszym skutkiem globalnego ocieplenia prognozowanym dla obszaru Europy Środkowo-Wschodniej w polskiej „Polityce ekologicznej państwa 2030”.

„Total body pain”

„Pierwszym sygnałem nadciągającego ataku malarii jest wewnętrzny niepokój, który zaczynamy odczuwać nagle i bez wyraźnego powodu. […] Szybko, a czasem nagle, bez żadnych wyraźnych znaków ostrzegawczych, przychodzi atak. […] W sekundę robi się nam zimno, przeraźliwie, przeszywająco, upiornie zimno.

Zaczynamy dygotać, trząść się, szamotać. Od razu czujemy jednak, że nie jest to dygot, jaki znamy z wcześniejszych doświadczeń, ot, kiedy zmarzliśmy zimą na mrozie, lecz że są to miotające nami wibracje i konwulsje, które za chwilę rozerwą nas na strzępy” - ten plastyczny opis napadu malarycznego pochodzi z „Hebanu” Ryszarda Kapuścińskiego.

Dlatego malarię nazywano w Polsce zimnicą. Uczuciu zimna towarzyszy bardzo wysoka – sięgająca 40 st. C – gorączka. Dreszcze bywają tak silne, że nieraz uniemożliwiają badanie lekarskie.

Pojawiają się bóle kończyn, głowy, w okolicach krzyża i brzucha. O ich intensywności wiele mówi ich angielskie określenie: „total body pain”. Mogą pojawiać się majaki i utrata przytomności. Gdy gorączka zaczyna ustępować, chorzy zaczynają się obficie pocić – mówi się, że dosłownie są „skąpani w pocie”. Potem chory zasypia i budzi się z uczuciem pełnego ozdrowienia. Do następnego ataku, który może zdarzyć się za 24, 48 albo 72 godziny i który może zakończyć się śmiercią.

Symptomy choroby wywołanej przez Plasmodium falciparum mogą się różnić od typowych objawów, przypominając na początku np. udar mózgu. W 1 proc. przypadków malarii tropikalnej dochodzi do jej ciężkiej postaci, ze śpiączką i obrzękiem mózgu włącznie. Śmiertelność w przypadku dorosłych dochodzi tu do 20 proc. chorych, a kobiet w ciąży – nawet 50 proc.