Anonimowi kandydaci na sędziego Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Czemu się kryją?

Ministerstwo Spraw Zagranicznych poinformowało, że w konkursie na sędziego Europejskiego Trybunału Praw Człowieka zgłosiło się 27 osób: 14 kandydatek i 13 kandydatów. Piętnaścioro z nich wyraziło zgodę na podanie swojego nazwiska do publicznej wiadomości. OKO.press poznało też nazwisko szesnastej osoby. 11 osób pozostaje anonimowych.

– Fakt, że prawie połowa kandydatów i kandydatek nie zdecydowała się ujawnić udziału w konkursie, pokazuje, że w zakresie transparentności wyłaniania najważniejszych przedstawicieli trzeciej władzy mamy jeszcze ważną lekcję do odrobienia – komentuje dr Adam Ploszka, prawnik Amnesty International.

Dr Ploszka zaapelował na łamach OKO.press do osób biorących udział w konkursie o ujawnienie się i przesłanie informacji do redakcji. Do OKO.press wpłynęły tylko dwa zgłoszenia: adwokatki Agaty Bzdyń oraz dr Poli Cebulak z Wolnego Uniwersytetu w Amsterdamie.

Sędziowie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka są wybierani na dziewięcioletnią kadencję. Obecnie sędzią z ramienia Polski jest Krzysztof Wojtyczek, który w trybunale zasiada od 1 listopada 2012 roku. Orzeka dalej po upływie kadencji, ponieważ za rządów PiS komisja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy trzykrotnie odrzuciła listy kandydatów przedstawione przez Polskę.

Stanowisko sędziego ETPCz to nie tylko prestiż, ale przede wszystkim odpowiedzialność za kształtowanie europejskiego standardu ochrony praw człowieka, który nie tylko obowiązuje w krajach Rady Europy, ale też inspiruje orzecznictwo sądów i trybunałów na całym świecie. Dlatego nie jest to konkurs, jak inne.

Kandydaci i kandydatki (niektórzy)

7 maja MSZ ogłosiło listę, na której znajdują się następujące osoby:

• Anna Adamska-Gallant – doktor nauk prawnych, adwokat, prowadzi kancelarię prawną w Lublinie, specjalizuje się w prawie karnym i prawie praw człowieka. Przez prawie 11 lat była sędzią w Polsce, od 2013 do 2018 roku pracowała jako sędzia międzynarodowy na Bałkanach, gdzie sądziła sprawy o zbrodnie wojenne i przeciwko ludzkości popełnione w czasie konfliktów na terenie byłej Jugosławii. Na Ukrainie doradza w procesie reformy wymiaru sprawiedliwości i szkoli sędziów.
• Michał Balcerzak, doktor habilitowany nauk prawnych, profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, specjalizuje się w prawie prawa człowieka i prawie międzynarodowym. Od 2022 roku jest wiceprzewodniczącym Komitetu Narodów Zjednoczonych ds. Eliminacji Dyskryminacji Rasowej (CERD). W latach 2018-2022 był sędzią ad hoc Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Następnie w latach 2012-2016 był członkiem zarządu Agencji Praw Podstawowych UE. W latach 2014-2021 był członkiem, a w 2018-2019 przewodniczącym Grupy Roboczej Ekspertów ds. Ludności Afroamerykańskiej przy Organizacji Narodów Zjednoczonych. Jako ekspert brał udział w pracach organów Rady Europy zajmujących się prawami człowieka.
• Agata Bzdyń – radczyni prawna, specjalizuje się w prawie praw człowieka. W latach 2012-2016 była prawniczką w Europejskim Trybunale Praw Człowieka. Reprezentuje skarżących przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, m.in. w sprawach dotyczących zakazu aborcji w Polsce, praw uchodźców na granicy polsko-białoruskiej czy praw protestujących.
• Piotr Charkiewicz – sędzia Sądu Rejonowego w Sokółce, w latach 2017-2022 pracował w Ministerstwie Sprawiedliwości w Departamencie Współpracy Międzynarodowej i Praw Człowieka w wydziale ds. Międzynarodowych Procedur Ochrony Praw Człowieka.
• Maciej Ferek – sędzia Sądu Okręgowego w Krakowie, doktor nauk prawnych. Specjalizuje się w sprawach z zakresu prawa cywilnego. Zaangażowany w obronę praworządności i za to represjonowany – decyzją Izby Dyscyplinarnej w Sądzie Najwyższym był zawieszony w obowiązkach przez rok i cztery miesiące. Ferek jest rektorem Europejskiej Uczelni Społeczno-Technicznej.
• Monika Gąsiorowska – adwokat, reprezentuje skarżących w postępowaniach przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka. Członkini Komisji Praw Człowieka przy NRA oraz Zespołu Pomocy Prawnej przy Federacji na Rzecz Kobiet i Planowania Rodziny. Współpracuje z Helsińską Fundacją Praw Człowieka.
• Marcin Górski – doktor habilitowany nauk prawnych, profesor uczelni, kierownik Katedry Europejskiego Prawa Konstytucyjnego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego. W latach 2002-2005 odbył aplikację prokuratorską i zdał egzamin prokuratorski. W latach 2006-2012 wykonywał zawód adwokata, a od 2012 roku — radcy prawnego.
• Elżbieta Kuzborska-Pacha – doktor habilitowana nauk prawnych (Uniwersytet Łódzki), ekspertka ds. praw człowieka. Autorka licznych publikacji skoncentrowanych na prawie międzynarodowym publicznym i prawach człowieka, w tym ochronie praw kobiet. W latach 2015-2018 w Departamencie ds. Postępowań przed Międzynarodowymi Organami Ochrony Praw Człowieka MSZ RP była odpowiedzialna za prowadzenie postępowań przed ETPC. Pełni funkcję Starszego Doradcy ds. Prawnych Wysokiego Komisarza Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie ds. Mniejszości Narodowych.
• Wojciech Piątek – profesor doktor habilitowany nauk prawnych, Kierownik Szkoły Prawa Niemieckiego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Adam Mickiewicza w Poznaniu. Specjalizuje się w postępowaniu administracyjnym oraz sądowo-administracyjnym. Od 2015 roku jest starszym specjalistą w Biurze Orzecznictwa Naczelnego Sądu Administracyjnego.
• Marek Piechowiak – prawnik i filozof, specjalista w zakresie filozofii prawa oraz międzynarodowej i konstytucyjnej ochrony praw człowieka. Był pierwszym Rzecznikiem Praw Dziecka po utworzeniu tego urzędu. Pracuje na Uniwersytecie SWPS, wcześniej pracował w Poznańskim Centrum Praw Człowieka Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk. Wykładał gościnnie w Nijmegen, Utrechcie, Mediolanie, Cagliari oraz w Krajowej Szkole Administracji Publicznej w Warszawie.
• Dorota Pudzianowska – prawniczka i socjolożka, doktor habilitowana nauk prawnych, adiunkt na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, pracowała w Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Specjalizuje się w prawie administracyjnym i prawach człowieka, zwłaszcza w prawie migracyjnym i antydyskryminacyjnym.
• Jacek Skrzydło – doktor habilitowany nauk prawnych, profesor na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego. Adwokat. Występował przed Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej i Europejskim Trybunałem Praw Człowieka.
• Kamil Strzępek – doktor nauk prawnych, radca prawny, adiunkt w Katedrze Prawa Dyplomatycznego i Dyplomacji Publicznej na Wydziale Prawa Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, pracował w Naczelnym Sądzie Administracyjnym, Europejskim Trybunale Praw Człowieka oraz jako asystent w Trybunale Konstytucyjnym. Był w trójce kandydatów przedstawionych przez Polskę po raz trzeci za rządów PiS. Komisja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy odrzuciła tę listę.
• Piotr Tereszkiewicz – doktor habilitowany nauk prawnych, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ukończył studia na Uniwersytecie Jagiellońskim i Uniwersytecie Oksfordzkim. W latach 2008-2015 pracował naukowo na Uniwersytecie w Heidelbergu. Związany z Instytutem Prawa Handlowego na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Lowanium w Belgii. Specjalizuje się w prawie zobowiązań, konsumenckim, finansowym, prywatnym międzynarodowym i porównawczym.
• Adam Wiśniewski – doktor habilitowany nauk prawnych, profesor Uniwersytetu Gdańskiego i kierownik Katedry Prawa Międzynarodowego Publicznego Wydziału Prawa i Administracji tej uczelni.

Na ministerialnej liście nie było dr Poli Cebulak, która odpowiedziała na apel w OKO.press.

• Pola Cebulak – doktor nauk prawnych, stopień przyznały jej wspólnie uniwersytety w Brukseli i Genewie, adiunkt na Wolnym Uniwersytecie w Amsterdamie. Pracowała na uniwersytetach w Genewie, Fryburgu, Kopenhadze i Amsterdamie. Ukończyła studia prawnicze w Niemczech.

Skład komisji

Konkurs będzie rozpatrywała komisja w składzie:

• dr Henryka Mościcka-Dendys, podsekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych – przewodnicząca Zespołu;
• dr hab. Marcin Wiącek, prof. Unwersytetu Warszawskiego, rzecznik praw obywatelskich;
• dr Hanna Machińska, zastępczyni rzecznika praw obywatelskich w latach 2017-2022 – wskazana przez Ministra Sprawiedliwości;
• prof. dr hab. Piotr Hofmański, sędzia Sądu Najwyższego w latach 1996-2015, sędzia Międzynarodowego Trybunału Karnego w latach 2015-2024 – wskazany przez Ministra Spraw Zagranicznych;
• prof. dr hab. Andrzej Wróbel – sędzia Sądu Najwyższego w stanie spoczynku, sędzia Trybunału Konstytucyjnego w latach 2011-2017 – wskazany przez Ministra Spraw Zagranicznych;
• prof. dr hab. Marek Safjan, sędzia Trybunału Konstytucyjnego w stanie spoczynku, sędzia Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w latach 2009-2024 – wskazany przez Ministra do spraw Unii Europejskiej;
• dr hab. Celina Nowak, prof. INP PAN, dyrektorka Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk – wskazana przez Prezesa Polskiej Akademii Nauk;
• radca prawny Magdalena Witkowska, dziekan Rady Okręgowej Izby Radców Prawnych w Gdańsku – wskazana przez Prezesa Krajowej Rady Radców Prawnych;
• adwokat Małgorzata Mączka-Pacholak, wiceprzewodnicząca Komisji Praw Człowieka przy Naczelnej Radzie Adwokackiej – wskazana przez Prezesa Naczelnej Rady Adwokackiej.

Kto będzie obserwować konkurs

Do MSZ zgłosiło się 11 organizacji pozarządowych oraz samorządów zawodów prawniczych, które chcą wyznaczyć obserwatorów rozmów kwalifikacyjnych. Zgłoszenia przesłały:

• Fundacja Lepsze Prawa Człowieka
• Fundacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny
• Helsińska Fundacja Praw Człowieka
• Fundacja Wolne Sądy
• Instytut na rzecz Kultury Prawnej Ordo Iuris
• Okręgowa Izba Radców Prawnych w Gdańsku
• Okręgowa Rada Adwokacka w Warszawie
• Stowarzyszenie Amnesty International
• Stowarzyszenie im. Prof. Zbigniewa Hołdy
• Stowarzyszenie Interwencji Prawnej
• Stowarzyszenie Sieć Obywatelska Watchdog Polska

Apel o transparentność

Tak wyjaśnia to inicjator apelu Adam Ploszka:

„Gdy myślę o procesie prowadzącym do wyłonienia sędziego zasiadającego z ramienia Polski w Europejskim Trybunale Praw Człowieka, niemal natychmiast przychodzi mi porównanie tego do procesu wyłaniania sędziów amerykańskiego Sądu Najwyższego. W europejskiej przestrzeni prawnej Europejski Trybunał Praw Człowieka ma bowiem rolę zbliżoną do Sądu Najwyższego USA. Podobnie jak jego amerykański odpowiednik jest swego rodzaju „sądem ostatniego słowa”, kształtującym europejski standard ochrony praw człowieka. Sędziowie zarówno jednego, jak i drugiego sądu, mają przy tym ogromną władzę, a jednocześnie są wybierani na długie kadencje: w istocie dożywotnie w przypadku sędziów SN USA i 9-letnie w przypadku sędziów ETPCz. Pomimo tych podobieństw proces wyboru sędziów, w zakresie jego transparentności, jest diametralnie różny.

Sędziowie kandydujący do Sądu Najwyższego w Stanach Zjednoczonych są zobowiązani poddać się procesowi wszechstronnej oceny, która w dużej mierze ma charakter publiczny, zaś kandydaci na sędziów ETPC są wybierani w różny – mniej bądź bardziej transparentny – sposób, co jest warunkowane specyfiką danego kraju.

W Polsce do wyboru prowadzi konkurs organizowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych.

W przypadku tego konkursu decyzję o ujawnieniu faktu udziału w nim MSZ pozostawił samym kandydatom i kandydatkom. Jak się ostatecznie okazało, niewiele ponad połowa z nich zgodziła się ujawnić swoje nazwiska na stronie internetowej MSZ. Jeszcze mniejsza część zrobiła to wcześniej, czy to w mediach społecznościowych, czy przesyłając swoje zgłoszenia do redakcji OKO.press w odpowiedzi na apel, by się ujawnić. Trudno przychodzi mi zrozumieć motywy, którymi kierowali się kandydaci i kandydatki decydując się na zachowanie swojego zgłoszenia do tego konkursu w tajemnicy. Nie przekonuje mnie sygnalizowana gdzieniegdzie obawa o ryzyko wizerunkowe związane z brakiem sukcesu w konkursie.

Wygranie tego konkursu zależy zatem od wielu czynników, z których duża część pozostaje poza wpływem kandydata/kandydatki. Jednocześnie ten konkurs stwarza szansę na zaprezentowanie swojego dorobku (tak naukowego, jak i praktycznego) oraz przedstawienie siebie jako osoby, która jest wybitnym specjalistą w obszarze praw człowieka. Nadto, a może przede wszystkim, upublicznienie swojego startu w konkursie pokazuje gotowość poddania się społecznej ocenie, co może i – w moim głębokim przekonaniu – powinno stanowić dodatkowy, przemawiający na korzyść, argument dla zespołu decydującego o wyborze kandydata na sędziego. Fakt, że prawie połowa kandydatów i kandydatek nie zdecydowała się ujawnić swojego w nim udziału, pokazuje, że w zakresie transparentności procesów wyłaniania najważniejszych przedstawicieli trzeciej władzy mamy jeszcze – jako polskie społeczeństwo – ważną lekcję do odrobienia” – uważa prawnik.