Groźne upadki. Jak się przed nimi ustrzec? W czym mógłby pomóc lekarz, co możemy zrobić sami? 

„Jean Garvilles miała 85 lat, krótkie, kędzierzawe siwe włosy, owalne okulary, lawendową bluzkę zrobioną na drutach i ujmujący uśmiech. Była niska, lecz wyglądała na krzepką. Weszła do gabinetu pewnym krokiem, ściskając kurczowo pod ramieniem swoją torebkę i płaszcz, a jedyną pomoc w chodzeniu zapewniały jej fiołkowe buty ortopedyczne.

– W jakiejś konkretnej sprawie? – spytał lekarz.

Wyglądało na to, że odpowiedź brzmi »i tak i nie«”.

Tak zaczyna się historia pewnej starszej pacjentki, którą przytacza Atul Gawande, amerykański lekarz, którego drugą pasją obok medycyny jest pisanie.

Historię (skróconą) Jean Garvilles zaczerpnąłem z książki „Śmiertelni. Wyzwania medycyny u schyłku życia”, wyd. Czarne, Wołowiec 2023.

Lista chorób Jane

„Pierwszą rzeczą, o której wspomniała [Garvilles], był ból w okolicy lędźwiowej. Cierpiała również na artretyzm. 10 lat wcześniej miała wymienione oba kolana. Powiedziała, że z »z powodu stresu« ma wysokie ciśnienie i wręczyła Bludauowi [lekarzowi] listę swoich leków.

Ponieważ cierpiała także na jaskrę, co 4 miesiące musiała sobie badać oczy. Nigdy nie miała »problemów w łazience«, lecz ostatnio, jak dodała, zaczęła nosić wkładki higieniczne. Przeszła także operacje usunięcia guza okrężnicy, a tak przy okazji, to miała teraz guza płuc, który jak wynikało z badania radiologicznego, mógł być przerzutem, zalecono więc biopsję.

Bludau poprosił Jean, żeby opowiedziała mu o sobie.

Garvilles powiedziała, że nie licząc yorkshire teriera, mieszka sama w swoim domu rodzinnym w West Roxbury, dzielnicy Bostonu. Jej mąż zmarł na raka płuc 23 lata temu. Nie prowadziła auta. Miała syna mieszkającego w okolicy, który raz w tygodniu robił jej zakupy i wpadał do niej codziennie, »by zobaczyć, czy jeszcze żyję«, zażartowała. Drugi syn i dwie córki mieszkali dalej, ale także jej pomagali. Samodzielnie gotowała i sprzątała. Pamiętała o przyjmowaniu leków i płaceniu rachunków.

– Mam swoje sposoby – powiedziała”.

Uwaga na stopy

Na potrzeby artykułu przeskoczymy do końcowej opinii lekarza.

„Jak stwierdził, [Garvilles] radziła sobie zupełnie dobrze. Zachowywała sprawność umysłową i była silna fizycznie. Istniało jednak niebezpieczeństwo, że jej stan może się pogorszyć. Najpoważniejszy problem nie stanowił wcale guz w płucach czy ból pleców, ale to, że się przewracała.

Co roku ok. 350 tys. Amerykanów upada i łamie sobie biodro. 40 proc. z nich trafia do domów opieki, a 20 proc. nie może już więcej chodzić. Trzy główne czynniki zwiększające ryzyko upadku to:

• zaburzenia równowagi;
• przyjmowanie więcej niż czterech leków na receptę;
• oraz osłabienie mięśni.

Ryzyko upadku u starszych osób, u których nie występują te czynniki, wynosi 12 proc. w skali roku.

Jean Garvilles dotyczyły co najmniej dwa z wymienionych. Miała problemy z utrzymaniem równowagi. Chociaż nie potrzebowała balkonika, lekarz zauważył jej płaskostopie, gdy wchodziła. Jej stopy były opuchnięte. Ze stóp schodziły jej paznokcie. Pomiędzy palcami miała owrzodzenia. A na kostkach stóp były grube, okrągłe stwardnienia”.

Proste sposoby pomocy

„Ponadto przyjmowała aż 5 lekarstw na receptę. Bez wątpienia każde z nich na coś jej pomagało, jednak przyjmowane razem powodowały typowy w takich sytuacjach efekt uboczny, a mianowicie zawroty głowy. W dodatku jeden z leków na nadciśnienie był moczopędny, a wyglądało na to, że pacjentka przyjmuje za mało płynów, dlatego groziło jej odwodnienie i dalsze nasilenie zawrotów głowy. Bludau zauważył podczas badania, że język miała suchy jak pieprz.

Na szczęście jej mięśnie nie były bardzo osłabione. Lekarz zauważył, że kiedy wstawała z krzesła, podniosła się o własnych siłach i nie musiała podpierać się ramieniem. Po prostu wstała, co znaczyło, że zachowała jeszcze dużo siły w mięśniach. Jednakże z opisu jej zwykłego dnia wynikało, że przyjmowała zbyt mało kalorii, by zachować taką siłę. Bludau zapytał, czy ostatnio zmieniła się jej waga. Przyznała, że w ciągu ostatnich sześciu miesięcy straciła ok. 3 kilogramów.

Ludzie nie mogą powstrzymać procesu starzenia się ich ciał i umysłów, ale są sposoby na to, aby sobie z tym poradzić i uniknąć co najmniej kilku z jego najdolegliwszych skutków. Dlatego Bludau skierował Garvilles do podologa, który miał zadbać o jej stopy i kazał jej odwiedzać go regularnie co 4 tygodnie.

Nie zdołał wyeliminować żadnego leku z jej listy, ale ten na nadciśnienie zamienił na inny, który nie powoduje odwodnienia. Zalecił, by w ciągu dnia jadła przekąski, wyrzuciła z domu wszystkie niskokaloryczne i obniżające cholesterol produkty spożywcze, oraz sprawdziła, czy jej rodzina lub przyjaciele nie mogliby częściej z nią jadać. »Jadanie w samotności nie pobudza specjalnie apetytu« – powiedział.

Prawie rok później sprawdziłem, co słychać u Garvilles. Jean skończyła 86 lat.

Dzwonek alarmowy

„Bludau powiedział mi później, że praca każdego lekarza polega na chronieniu jakości życia, przez co rozumiał dwie rzeczy: redukowanie skutków spustoszeń poczynionych przez chorobę oraz utrzymywanie funkcjonowania danej osoby na poziomie pozwalającym jej aktywnie uczestniczyć w otaczającym ją świecie.

Większość lekarzy zajmuje się leczeniem choroby, sądząc, że cała reszta jakoś się ułoży. A jeśli tak się nie dzieje, bo pacjent niedołężnieje i zostaje umieszczony w domu opieki, lekarz myśli sobie, »cóż, to przecież nie jest tak naprawdę problem medyczny, prawda«.

Jednakże dla geriatrów, to właśnie jest problem medyczny” – pisze Atul Gawande.

Autor „Śmiertelnych. Wyzwania medycyny u schyłku życia” zaznacza, że upadki, to poważny dzwonek alarmowy, iż organizm ma problem. Dzwonek często bagatelizowany przez lekarzy w tym sensie, że często wystarczyłoby dosłownie kilka drobnych zmian, by przynajmniej na jakiś czas, przedłużyć osobie starszej samodzielność i dotychczasowy tryb życia, do którego jest przyzwyczajona i na utrzymaniu którego jej zależy.

Dane z Raportu

Popatrzmy, jak problem upadków został uwzględniony w najnowszym „Raporcie o stanie zdrowia Polaków”, który ukazał się z początkiem czerwca 2025 roku.

Omawialiśmy go w OKO.press.

Dr Rafał Halik i mgr Jakub Skotwiszewski w rozdziale pt. „Skutki zdrowotne wypadków w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem osób starszych w wieku 65 lat i więcej, w podrozdziale »Upadki« podają, iż upadki są dziś nie tylko najczęstszą przyczyną zgonów w wyniku wypadków w Polsce, ale także pod względem prewencji jednym z najbardziej skomplikowanych problemów współczesnego zdrowia publicznego.

Co łatwo przewidzieć, zdarzają się one najczęściej w najstarszych grupach wiekowych, zaś częstość poważnych upadków skutkujących urazami, wzrasta wyraźnie wraz z wiekiem, w szczególności wśród kobiet.

Czynniki ryzyka upadków

Do listy czynników ryzyka upadku wymienionych przez dr. Gawande – zaburzenia równowagi, przyjmowanie więcej niż czterech leków na receptę oraz osłabienie mięśni – dr Rafał Halik dodaje wielochorobowość, niedożywienie, niską aktywność fizyczną, a także osteoporozę, wreszcie problemy z narządami zmysłów.

„Działania mające zapobiegać upadkom nie mogą zatem koncentrować się wokół krótkotrwałych interwencji uwzględniających pojedyncze czynniki ryzyka, ale by być skuteczne, muszą być wycelowane w procesy, mieć charakter ciągły i systematyczny”, piszą autorzy Raportu.

Nie znamy dokładnych statystyk upadków w Polsce. W dużym przekrojowym badaniu PolSenior1 realizowanym w latach 2007-2012 oszacowano, że rocznie upadku doznaje 23,1 proc. osób powyżej 65. r.ż. (19,7 proc. mężczyzn i 26,8 proc. kobiet), z czego blisko 41 proc. z wyżej wymienionych upadków doprowadzało do urazów.

W kolejnym przekrojowym badaniu PolSenior2 zaobserwowano w grupie kobiet znaczne zróżnicowanie częstości upadków ze względu na wykształcenie. „Odsetek kobiet zgłaszających upadek w ciągu ostatnich 12 miesięcy z wykształceniem podstawowym lub niepełnym podstawowym, wynosił 28,7 proc. vs. 12,7 proc. kobiet z wykształceniem wyższym” – czytamy w Raporcie.

Ponad 5 tys. zgonów rocznie

Odsetek upadków, które prowadziły do wypadku, wg PolSenior2, wynosił 39,2 proc. Na tej podstawie można szacować, że ponad 588 tys. osób powyżej 60. r.ż. rocznie w Polsce doświadcza różnych rodzajów urazów związanych z upadkami.

Najczęstszymi urazami były stłuczenia i skaleczenia. Na drugim miejscu znalazły się urazy głowy. Ich częstość była zbliżona u kobiet i mężczyzn. Z kolei złamania kończyny górnej oraz szyjki kości udowej, znacznie częściej dotykały kobiet (złamania kości udowej u 6,4 proc. kobiet i 0,8 proc. mężczyzn).

„Obok urazów głowy, złamania kości udowej są jednym z najbardziej niebezpiecznych urazów wśród seniorów, prowadzących najczęściej do znacznego pogorszenia jakości życia lub nawet zgonu” – piszą autorzy Raportu.

Niepokojące są statystyki dotyczące zgonów w wyniku urazów spowodowanych przez upadki. W 2023 r. zmarło z tego powodu w Polsce 5027 osób, z czego znaczną większość (3951) stanowiły osoby w wieku 65 lat i więcej.

Według wyjściowych przyczyn zgonów najczęstszym śmiertelnymi upadkami była kategoria upadków nieokreślonych – 2694 zgony. Drugą najczęstszą przyczyną były upadki na tym samym poziomie w wyniku potknięć i pośliźnięć – 1434 zgony, zaś trzecią upadki ze schodów – 338 zgonów.

Błędne koło

Gdy rozmawiałem z dr. Rafałem Halikiem wkrótce po opublikowaniu Raportu, podzielił się ze mną ciekawym spostrzeżeniem. Otóż z przeprowadzonej przez niego analizy danych ze szpitali wynikało, iż liczba hospitalizacji z powodu urazów związanych z upadkami u kobiet rośnie gwałtownie już po 50. roku życia. A zatem problem nie dotyczy wyłącznie kobiet w podeszłym wieku, choć te naturalnie są jeszcze bardziej zagrożone, ale tych całkiem jeszcze, jak na dzisiejsze standardy, młodych.

To ważna obserwacja. Wynika z niej, że już w wieku 50 lat powinno się interweniować u kobiet, jeśli chodzi o profilaktykę upadków – podkreślał dr Halik.

Dodawał jeszcze, że ważną kwestią jest dbałość o aktywność fizyczną na starość. „Bo o dziwo, im człowiek mniej się rusza, tym bardziej jest narażony na upadki. Tymczasem osoby starsze zazwyczaj obawiają się ruszać, właśnie z obawy, że się wywrócą. Typowe błędne koło".

Zespół poupadkowy

W materiale edukacyjnym „Profilaktyka urazów wśród osób powyżej 60. roku życia” pod redakcją Magdaleny Krysińskiej, Katarzyny Domosławskiej-Żylińskiej, Marleny Fronk i Hanny Marczak, wydanym przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny czytamy o tzw. zespole poupadkowym.

Jest to spadek aktywności po doznanym upadku wynikający z lęku przed kolejnym upadkiem i jego konsekwencjami. Następstwem jest ograniczenie aktywności życiowej, nieopuszczanie domu, co prowadzi do zmniejszenia sprawności fizycznej i tym samym do zwiększenia ryzyka upadku.

Zespół poupadkowy jest częstym zjawiskiem. Dotyka 20-65 proc. osób, u których doszło do upadku. Zdarza się także, że występuje on u osób, które były świadkiem czyjegoś upadku lub obserwowały u kogoś jego skutki.

Co robić, by zapobiegać upadkom?

Autorki wspomnianego materiału edukacyjnego zamieszczają długą listę możliwych działań. Przytoczę tu część z nich.

W mieszkaniu:

• usuń z otoczenia wszelkie zbędne przedmioty;
• nie umieszczaj nowych przedmiotów na trasie stałego poruszania się (z przyzwyczajenia można o nich zapomnieć i się o nie potknąć);
• usuń dywany, zwłaszcza te ozdobione frędzlami, mające tendencję do zwijania się, ślizgania;
• oprócz oświetlenia głównego, zadbaj o oświetlenie punktowe – pomocne w zacienionych miejscach oraz oświetlenie nocne ułatwiające dotarcie np. do toalety;
• zlikwiduj progi między pomieszczeniami;
• noś odpowiednie buty z szerokim i głębokim noskiem zapewniającym wygodę dla palców stóp, dobieraj właściwy rozmiar obuwia, wybieraj odpowiednią podeszwę z bieżnikiem, niezaburzającą czucia oraz zapobiegającą poślizgnięciu, niski, szeroki obcas zapewniający jak najlepszy kontakt z podłożem.

Poza mieszkaniem:

• noś okulary z filtrami, aby poprawić kontrast widzenia i uniknąć oślepienia;
• wybieraj, jeśli możesz, niskopodłogowe autobusy i tramwaje;
• korzystaj z telefonu komórkowego w celu wezwania pomocy;
• naucz się prawidłowo korzystać z takich przedmiotów jak balkonik lub laska.

Jak zachować się po upadku?

Sprawdź, czy doznałeś obrażeń ciała po upadku:

• Czy możesz się ruszać?
• Czy coś Cię boli? Staraj się jak najmniej poruszać, jeśli czujesz ból związany z urazem.
• Czy krwawisz? Spróbuj zatamować krwawienie (choćby elementem odzieży).
• Zawołaj opiekuna lub współlokatora. Jeśli nie możesz się samodzielnie podnieść, zadzwoń pod numer alarmowy 999 lub 112, krzycz lub w inny sposób zwróć na siebie uwagę (uderzaj twardym przedmiotem o kaloryfer, stukaj w podłogę itp.).
• Jeśli możesz się swobodnie podnieść, postaraj się zrobić to, korzystając z pomocy np. laski, chodzika lub innego przedmiotu, który pozwoli Ci zrobić to stabilnie i bezpiecznie.
• Usiądź/połóż się i odpocznij.
• Jeśli odczuwasz silny ból po upadku lub masz duszność, ból lub dyskomfort w klatce piersiowej, osłabienie połowy ciała lub inne niepokojące objawy, zadzwoń pod numer telefonu 999 lub 112.
• Zawsze powiadom o zdarzeniu swoją rodzinę/opiekuna i swojego lekarza (nawet jeśli w trakcie upadku nie doszło do utraty przytomności i obrażeń ciała).

Możliwe pola działania

Powtórzmy – ponad 588 tys. osób powyżej 60. r.ż. rocznie w Polsce doświadcza różnych rodzajów urazów związanych z upadkami. Efektem jest nie tylko fizyczny ból, ale jakże często lęk przed kolejnymi upadkami, ograniczenie aktywności, znaczne pogorszenie jakości życia.

Czy możemy jako społeczeństwo coś z tej sprawie zrobić? Wydaje się, że niektóre rozwiązania nie byłyby specjalnie kosztowne. Chociażby nakłonienie pielęgniarek środowiskowych, by sprawdziły pod tym kątem mieszkanie, w którym mieszkają starsze osoby. W klubach seniora, na Uniwersytetach 3 wieku można by prowadzić krótkie szkolenia na temat profilaktyki upadków.

Warto uczulić lekarzy POZ, by patrzyli pod tym kątem na swoich starszych pacjentów. Z pewnością część lekarzy sprawdza liczbę leków, jakie przyjmują ich podopieczni, ale może nie zawsze pamiętają o ryzyku związanym z nadmierną ich ilością i działaniami ubocznymi w postaci zawrotów głowy.

A co my sami możemy zrobić? Nasi czytelnicy z pewnością mają dla nas jakieś podpowiedzi.