KPO dla kultury. Pierwsza transza na wariackich papierach, ale mają być zmiany [WYWIAD Z WICEMINISTRĄ]

Tych pieniędzy dla instytucji kultury, które trzeba wydać do końca tego roku jest 120 mln zł. Na operatora programu, który ma ocenić wnioski rozdać pieniądze i je rozliczyć, został wyznaczony Narodowy Instytut Muzyki i Tańca (NIMiT). 80 ekspertów w błyskawicznym tempie musiało ocenić 8000 aplikacji. Nie wygląda to dobrze.

Na Facebooku kipi

Wystarczy do wyszukiwarki wpisać „KPO dla kultury” a pojawiają się takie wpisy:

• GNIEW LUDZI KULTURY – Skandalicznie zorganizowane KPO dla kultury powoduje zdezorientowanie i gniew ludzi kultury.
• KPO DLA KULTURY TO SKANDAL! – Konkurs KPO dla kultury był pisany na kolanie, wiele było nieścisłości, bardzo zawoalowane słownictwo, przez które wielu nie mogło przebrnąć. Generalnie stworzony został taki program, aby jak najwięcej osób się zniechęcić.
• GDZIEŚ TAM, W ODLEGŁYM ŚWIECIE PRZEDPOWODZIOWYM BYŁ FESTIWAL GÓRSKI IM. ANDRZEJA ZAWADY. A w ramach niego – Festiwal Fotografii Górskiej, na który składałem wniosek do „KPO dla kultury”. Takie gorące helikopter money – ponad 100 milionów do wydania w 3 miesiące, bo terminy gonią, a wydawać trzeba. Wniosek nie przeszedł, pieniędzy nie dostaniemy, festiwal się zakończył, a wczoraj udostępniono karty oceny wniosku. Oceniało nas trzech ekspertów. I oczywiście można się spierać w ocenach merytorycznych, czy mamy taki, czy siaki potencjał, czy projekt ma wartość artystyczną, czy nie ma – wiadomo. Ale rozbieżne oceny, czy nasz projekt mieścił się w zadanych ramach czasowych!? Oczywiście ocena negatywna jednego eksperta oznaczała odrzucenie całego wniosku. Odwołam się dla zasady, skoro poświęciłem tyle czasu na przygotowanie wniosku, a ktoś nie umie dat sobie porównać, to niech się teraz przez chwilę ponamyślają, jak to uzasadnić.
• NIESTETY, jak większość z Państwa nie mogę skontaktować się z NIMiTem telefonicznie oraz mailowo (minęło już 2,5 tygodnia od wysłania wiadomości).
• HEJ, czy ktoś może mi podpowiedzieć, jak napisać odwołanie ? Czy jest jakiś druk na stronie, czy pisze się własne wątpliwości i wysyła razem z wnioskiem?
• HEJ, Czy ktoś ma problem przesunięcia terminu w harmonogramie? Nie mamy możliwości aneksowania harmonogramu jak granty, a dzisiaj dowiedziałam się, że w wypadku zmian w powyższym (tylko terminu), lepiej nie podpisywać umowy i złożyć wniosek na następny nabór.
• CZEŚĆ, chyba już ktoś o to pytał, ale nie mogę znaleźć wątku: czy przy składaniu dokumentów w NIMiT jest możliwość, by ktoś kompetentny sprawdził, czy dokumenty są kompletne i dobrze wypełnione?

Itd.

“Nie jest tak źle. Narodowy Instytut Muzyki i Tańca, który jest operatorem programu, wyciąga wnioski i stara się dostosować do potrzeb wnioskodawców. Musi się lepiej komunikować i być responsywny. To także nasze oczekiwanie. Dlatego zobowiązaliśmy Instytut do bardziej progresywnych działań" – mówi OKO.press wiceministra kultury Marta Cienkowska, która za KPO dla kultury odpowiada (na zdjęciu u góry – na konferencji prasowej o wynikach pierwszej transzy 11 września).

"Zależy nam na wyjaśnianiu powtarzających się wątpliwości wnioskodawców, ale też na poprawie obsługi programu, by jak najwięcej projektów zostało zrealizowanych. Ministra Hanna Wróblewska zwróciła się więc z przesłaniem do ludzi kultury, żeby pokazać, że widzimy problem i że razem damy radę. Będziemy elastyczni i będziemy wyjaśniali wątpliwości” – dodaje.

Błąd czy sytuacja bez wyjścia?

Min. Cienkowska podkreśla, że fundusze KPO dla kultury na rok 2024 musiały być rozdysponowane w nadzwyczajnym tempie. I na wiele strategicznych ruchów nie było wystarczająco czasu.

Będąc w podbramkowej sytuacji, nowa władza nie zapytała, jak się prowadzi duże konkursy grantowe – a miała kogo pytać. Duże organizacje pozarządowe (takie jak Fundacja Batorego czy Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej) były operatorami funduszy norweskich i szwajcarskich. To wielkie projekty. Organizacje wiedzą, jak się je prowadzi, co jest kluczowe i kiedy. Wielu błędów można by uniknąć.

– pytają ludzie trzeciego sektora.

Ministra Cienkowska odpowiada: “Po pierwsze, KPO to jednak inna rzeczywistość. Wymogi, wskaźniki i procedury są bardziej rygorystyczne niż w funduszach norweskich i szwajcarskich. KPO wszyscy dopiero się uczymy. Doświadczenie Batorego czy FRDL są cenne – ale kluczowy okazał się czas.

Na etapie planowania nie dotarła do nas tak naprawdę jasna oferta współpracy i pomocy ze strony organizacji. My naprawdę działaliśmy w trybie zadaniowym”.

OKO.press: Organizacje mówią, że się z tym zgłaszały. Jeśli wtedy Wam to umknęło, to czy teraz, jeśli ofertę współpracy dostaniecie, to z niej skorzystacie?

„KPO to także pieniądze dla kultury w 2025 roku. Absolutnie rozumiem głosy organizacji pozarządowych. To, co się stało teraz, jest dla nas bardzo pouczające. Postaramy się usprawnić ten proces w kolejnym naborze. Mając czas na wprowadzenie zmian i dopracowanie procedur, zrobimy to we włączający sposób".

Fakt, że Ministerstwo otwarcie deklaruje, że ma problem i że wyciągnie z tego wnioski, nadal jednak nie wyjaśnia, dlaczego ani ono, ani NIMiT nie zapytały, jak prowadzić takie wielkie postępowanie grantowe.

Min. Cienkowska przekonuje, że na debatę, narady z organizacjami pół roku temu nie było przestrzeni. Nie było czasu.

Przypomnijmy: możliwość skorzystania z KPO, funduszu umożliwiającego odbudowę i rozwój gospodarki Europy po covidzie, została przywrócona Polsce praktycznie z końcem lutego. Pierwsza transza na kulturę – wspomniane 120 mln – jest do wydania i rozliczenia do końca tego roku. To trzeba zrobić w przejrzystych, rozliczalnych procedurach.

“Jest początek marca 2024 roku, ledwie trzeci miesiąc działania tego rządu, w instytucjach kultury trwa pierwsze sprzątanie po PiS, a środowisko kultury potrzebuje pieniędzy po pandemii. Regulamin i podręcznik procedur powstawały w niezwykle szybkim tempie. Wtedy mogliśmy albo przeprowadzić projekt tak, jak to zrobiliśmy, albo zaryzykować, że nie zdążymy wydać pieniędzy z KPO na kulturę w ogóle. A teraz wiemy, że pieniądze do instytucji kultury trafią” – mówi min. Cienkowska.

Dlaczego NIMiT?

Jakim cudem operatorem tak poważnego przedsięwzięcia stała się mała instytucja bez doświadczenia z dzieleniem grantów w takim tempie i na taką skalę? Bo raczej było wiadomo, że wniosków będzie mnóstwo?

“NIMiT był najbardziej zaawansowany w przygotowaniach do realizacji procedury. Problem był inny: nie mieliśmy pewności, czy uda nam się osiągnąć wskaźniki, czy wnioskodawcy się zgłoszą. Zwyczajnie baliśmy się, że chętnych na pieniądze nie będzie. Że instytucje kultury i artyści nie zgłoszą się po nie, że nie rozdysponujemy pieniędzy w tak krótkim czasie. Skupiliśmy się więc na informowaniu, że KPO jest” – mówi min. Cienkowska. I przyznaje, że sukces w postaci liczby wniosków przerósł oczekiwania Ministerstwa.

Ale dlaczego NIMiT? Może był zaawansowany, ale jak widać, niewystarczająco.

"Z założeń, które dostaliśmy od poprzedniej ekipy, wynikało, że pieniądze z KPO na kulturę mają dzielić cztery instytucje. Trzy z nich nie miały żadnego doświadczenia w dzieleniu grantów. Postawiliśmy na NIMiT, bo on prowadził programy grantowe. Choć mniejsze. Zastąpienie czterech organizacji jedną pomogło ograniczyć skalę chaosu” – mówi Cienkowska.

Dodajmy, że w lutym i marcu 2024 NIMiT na tle innych instytucji był w miarę stabilny. Nie żył rozważaniami o tym, kto zostanie, a kogo nowa władza wymieni. Kierownictwo Instytutu powołał w grudniu 2023 roku na siedmioletnią kadencję ustępujący minister Gliński.

Dlaczego NIMiT i Ministerstwo nie zgłosiły się do fachowców po pomoc?

Kiedy jednak wszystko było gotowe i procedura ruszyła, okazało się, że NIMiT ma duże kłopoty z obsłużeniem 8 tys. wniosków grantowych. Procedury się przeciągały. Ostatecznie NIMiT przyznał 1503 granty i 533 stypendia. Ludzie zaczęli sprawdzać, dlaczego odpadli, choć spełniają wszystkie kryteria. W mediach społecznościowych zaczęło krążyć więcej niepokojących informacji.

że jakiekolwiek odstępstwo czy przesunięcie wydatków będzie oznaczać, że pieniądze europejskie trzeba będzie zwrócić. A w kulturze na sztywno wszystkiego zaplanować się nie da.

Stąd wynikać ma obecny ruch Ministerstwa i zapowiedź min. Wróblewskiej, że problemy z KPO będą rozwiązywane razem z instytucjami kultury.

Co może społeczeństwo obywatelskie

OKO.press: Wiosną nie byliście w stanie rozbudowywać relacji ze społeczeństwem obywatelskim w sprawie KPO – skupialiście się na uruchamianiu samej procedury naboru wniosków. Wtedy mogliście uważać, że nie było innego wyjścia.

Ale czy teraz nie widzicie, że to był błąd?

Przekonanie, że władza nie słucha obywateli, mimo że oni tyle wiedzą i mogą pomóc, dotkliwie dziś w waszą ekipę uderza. „Społeczeństwo obywatelskie pomogło i w czasie wojny w Ukrainie, i w wyborach 15 października. Władza nie umie jednak nadal wykorzystać tego potencjału” – mówią aktywiści.

Min. Marta Cienkowska: To nieprawda, że nie słuchamy. Społeczeństwo obywatelskie wykonało w ciągu ostatnich lat ogromną pracę, ma widzę ekspercką i organizacyjną. Nie musi mnie pani do tego przekonywać. Przykładem niech będą też zmiany w Programach Ministra czy wypracowywanie zapisów nowych ustaw – one powstawały i powstają w dialogu ze środowiskami.

Ale zmiana w relacjach nie dokonuje się natychmiast. Mamy przecież państwo, które przez 8 lat nie prowadziło przejrzystych konkursów i konsultacji, a pieniądze dzieliło po uważaniu. Osiem lat takich praktyk to jak cała szkoła podstawowa. Szmat czasu.

Administracja z trudem sobie przypomina, co o współpracy z obywatelami wiedziała dziewięć lat temu. Ale społeczeństwo obywatelskie umie dziś dużo więcej niż wtedy. To dlatego przekonanie, że władza nie umie skorzystać z wiedzy obywateli, narasta.

To prawda, że obywatele są dziś dużo dalej i mamy ogromny potencjał do zagospodarowania. To wielki kapitał, jaki powstał za poprzedniej władzy. Sama wywodzę się z ruchów obywatelskich i to dla mnie ogromnie ważne, by tej energii nie zmarnować. Chciałabym działanie państwa w zakresie, za jaki odpowiadam, poprawić w dwa miesiące. Ale by zmiana była systemowa, trzeba czasu.

Zmiany są, ale może za mało o nich mówimy? Przecież ustaw nie przepycha się dziś nocą w Sejmie, jego zmieniony od września regulamin wymusza merytoryczną debatę i odwoływanie się do wiedzy społeczeństwa obywatelskiego. Mamy ministra ds. społeczeństwa obywatelskiego. Uczestniczę w Radzie Działalności Pożytku Publicznego, tam się bardzo dużo rzeczy dzieje.

Prawdą jest jednak także to, że choć administracja chce rozmawiać, dopiero uczy się, jak to się robi. A partnerom społecznym łatwiej oskarżać nas o brak dialogu, niż w ten dialog wejść. I ja to rozumiem: nie ma jeszcze przekonania, że to coś da. Tym bardziej że ludzie mają doświadczenia ostatnich 8 lat, kiedy tego dialogu nie było.

Proszę popatrzeć na konsultacje założeń do projektu ustawy medialnej. Trwały trzy miesiące, a dostaliśmy 106 stanowisk. Należy się spodziewać, że zgodnie z wypracowanymi od lat mechanizmami ludzie zaczną się interesować tą sprawą, dopiero kiedy projekt ustawy dotrze do Sejmu.

To były konsultacje założeń. Będzie jeszcze etap konsultacji samego projektu ustawy na etapie rządowym.

Ale my się przyzwyczailiśmy do walki o poprawianie szczegółów na etapie prac w parlamencie. A to niedobrze, za późno. Na szczęście teraz, od września, poprawki składane w Sejmie muszą mieć porządne uzasadnienia. To skieruje uwagę na proces konsultacji na etapie rządowym, kiedy możliwość przetworzenia uwag jest większa, i wymusi współpracę.

Jeśli kluczem jest zaufanie, to władza nie może być tylko „otwarta” na współpracę. Musi o tym mówić i ułatwiać sam proces. Czyli uwzględnicie to w pracach nad kolejną transzą KPO dla kultury na 2025 rok?

Jak powiedziałam, naprawę wyciągamy z tego wnioski. Doświadczeń z ostatnich miesięcy wprowadzimy do kolejnego naboru.