Mniej urodzeń, już poniżej 400 tys. Efekt 500 plus się skończył. Rząd nie wie, jak zatrzymać katastrofę

W 2017 roku pękła granica 400 tys. urodzeń, a współczynnik przyrostu naturalnego był bliski zeru: urodziło się tylko 900 osób mniej niż zmarło. Takiego wyniku GUS nie odnotował od 2010 roku, gdy na świat przyszło 413 tys. dzieci. Minister rodziny Elżbieta Rafalska i wiceminister Bartosz Marczuk ogłosili sukces.

I wbrew opiniom ekspertów wróżyli, że uda się odwrócić demograficzne trendy.

W analizach trendów demograficznych OKO.press zaznaczało, że taki wynik jest niemożliwy do utrzymania. Teraz widać to na liczbach. Z danych GUS opublikowanych 25 września 2018 r. wynika, że od sierpnia 2017 r. do lipca 2018 r. (tzw. suma krocząca ostatnich 12 miesięcy, z których mamy dane) urodziło się 396,5 tys. dzieci. W tym samym czasie zmarło 409.9 tys. osób.

Liczba zgonów nadal będzie wzrastać, bo społeczeństwo się starzeje. Zastępowalność pokoleń zapewnia współczynnik dzietności na poziomie 2,1. Tymczasem w 2017 roku wyniósł on w Polsce tylko 1,45.

Obok zmian klimatycznych, temat demografii jest jednym z najbardziej zaniedbanych - a zarazem kluczowych dla rynku pracy, polityki socjalnej, przyszłości finansów państwa.

Politycy traktują ją po macoszemu wygłaszając - jak premier Mateusz Morawiecki - populistyczne diagnozy zgodnie, z którymi "dzięki programowi 500 plus uporaliśmy się z pułapką demograficzną".

Premier mówił tak w lipcu 2018. I zupełnie nie miał racji, bo pułapka się znowu powiększa.

Po baby boomiku zostało wspomnienie

W pierwszych siedmiu miesiącach 2018 roku urodziło się 5,5 tys. mniej dzieci niż w analogicznym okresie rok wcześniej (zobacz tabela niżej).

Baby boomik z 2017 roku to zasługa głównie realizacji odroczonych decyzji prokreacyjnych kobiet, które urodziły się w wyżu lat 80. Dziś mają 30-34 lata. Demografowie uważają, że najistotniejszym czynnikiem, który zachęca do podjęcia decyzji o rodzicielstwie, jest stabilna sytuacja na rynku pracy - spadek bezrobocia i wzrost płac.

Dr Anna Matysiak, demografka z SGH, przedstawiając wyniki najnowszych trendów demograficznych w Europie mówiła: „Ludzie reagują na pogorszenie warunków ekonomicznych i opóźniają decyzję o dziecku, przekładając ją na «lepsze czasy». Najczęściej obserwuje się przyrost płodności po ustąpieniu recesji. Wywołany jest realizacją odroczonych planów prokreacyjnych”.

Co ciekawe, podobne analizy posiadał rząd uchwalając w lutym 2016 roku program „Rodzina 500 plus”. W rządowym uzasadnieniu projektu, OKO.press natknęło się na wykres (zobacz niżej), który pokazuje związek między stopą bezrobocia rejestrowanego i współczynnikiem dzietności.

Widać na nim, że gdy rośnie bezrobocie, to dzietność spada. I odwrotnie, dzietność rośnie wraz ze spadkiem bezrobocia. Innymi słowy, im więcej pracy, tym więcej dzieci. To logika odwrotna do myślenia konserwatywnego, które miało swój wpływ na pomysł 500 plus: dzięki wsparciu finansowemu, kobiety będą mogły zająć się dziećmi rodząc kolejne.

Także rządy PO-PSL wspierały rodzicielstwo:

• wydłużały i uelastyczniały urlopy rodzicielskie;
• podwyższyły w 2015 roku świadczenie rodzicielskie do wysokości 1000 zł na dziecko przez 52 tygodnie (tzw. kosiniakowe, od nazwiska ówczesnego ministra pracy Władysława Kosiniaka-Kamysza);
• stworzyły Kartę Dużej Rodziny;
• wprowadziły mechanizm „złotówka za złotówkę” w progach dochodowych uprawniających do świadczeń;
• zwiększyły ulgi podatkowe na dzieci.

Do 2030 roku liczba kobiet w wieku rozrodczym spadnie o 1/3

Jednak kolejnego boomiku nie przyniesie Polsce ani dobra koniunktura, ani najbardziej hojna polityka rodzinna. Na łeb na szyję spada liczba kobiet w wieku rozrodczym.

Maleje nie tylko ogólna liczba kobiet (wykres niżej), ale przede wszystkim liczba kobiet w wieku o najwyższej płodności: 25-29 i 30-34 lata. W stosunku do 2015 roku spadek liczebności tych grup wyniesie odpowiednio:

• w 2020 – 14 proc i 12 proc,
• w 2025 – 30 proc. i 24 proc.,
• w 2030 – 36 proc i 38 proc.

Dzieci rodzą się głównie w rodzinach z dziećmi

Rośnie też odsetek kobiet bezdzietnych. Cały przyrost urodzeń zawdzięczamy większej liczbie dzieci drugich i trzecich.

Eksperci analizujący najnowsze dane dzietności (pierwszy kwartał 2018) podkreślali, że konsekwencją zmniejszenia ubóstwa i podnoszenia dobrobytu gospodarstw domowych, które decydują się na dzieci, jest mniejsza motywacja do posiadania większej liczby dzieci.

Małgorzata Starczewska-Krzysztoszek, ekonomistka z Uniwersytetu Warszawskiego, uważa, że poprawa statusu finansowego Polaków i Polek zmienia ich sposób myślenia rodzinie. „Chcą w większym stopniu dzieci zabezpieczyć, inwestują w nie więcej pieniędzy i myślą o kolejnym dopiero, kiedy status materialny wyda im się wysoki i stabilny”.

Urlopy ojcowskie, głupcze!

Badania przeprowadzone w Szwecji i na Węgrzech przez Livię Olah z Uniwersytetu w Sztokholmie pokazały, że dla kobiet kluczowa w decyzji o posiadaniu kolejnego dziecka jest postawa ojca. Jeśli był zaangażowany w wychowanie pierwszego, chętniej decydują się na powiększenie rodziny.

Rozwiązaniem ułatwiającym - taki właśnie, równy podział pracy opiekuńczej - mogłyby być urlopy rodzicielskie do wykorzystania tylko przez ojca (dokładniej przez drugiego rodzica). 11 lipca 2018 roku takie rozwiązanie dostało zielone światło w Komisji Zatrudnienia i Spraw Socjalnych w Parlamencie Europejskim. Teraz propozycja Komisji Europejskiej trafi do negocjacji z państwami członkowskimi.

W dyrektywie ws. równowagi między życiem prywatnym a zawodowym (ang. work and life balance) założono

Podobne rozwiązania świetnie sprawdziły się w krajach skandynawskich. Mimo to projekt dostał czerwoną kartkę od polskiego Sejmu, Senatu i europosłów PiS. Uważają oni, że:

• dobrowolny urlop ojcowski to zmuszanie mężczyzn do opieki nad dziećmi i odbieranie urlopu matkom;
• Komisja Europejska ingeruje w wewnętrzne sprawy Polski i tym samym przekracza swoje uprawnienia.

W debacie sejmowej senator PiS Jerzy Czerwiński w oratorskim popisie bronił skrajnie konserwatywnej wizji rodziny i ról społecznych: „To, że w Europie mężczyźni przestają być mężczyznami, wiąże się, niestety, także z tym, że kobiety przestają być kobietami. To się jakby zjeżdża. Efekt jest taki, że wchodzi islam z »prawdziwymi mężczyznami«. Chcecie państwo tutaj mieć taką równość? Bo ja nie.

Mogłaby nas uratować polityka migracyjna

Dominik Owczarek, demograf z Instytutu Spraw Publicznych, uważa, że receptą na nadchodzącą katastrofę jest polityka migracyjna.

Według GUS, już w 2017 roku nieobsadzonych było ponad 100 tysięcy miejsc pracy. W 2030 roku zabraknie jednej piątej potrzebnych pracowników. Problem w tym, że rząd nie ułatwia obcokrajowcom migracji, m.in. dlatego, że jest więźniem antyimigranckiej retoryki (choć zarazem politycy PiS czasem już nie wiedzą, co mówić, wobec rosnącej liczby imigrantów, w tym także z krajów muzułmańskich).

Największymi zaniedbaniami administracji i rządu są:

• brak polityki migracyjnej - rząd w październiku 2016 roku uchylił dokument z 2012 roku określający politykę migracyjną („Polityka migracyjna Polski – stan obecny i postulowane działania”) i od tego czasu deklaruje, że trwają intensywne prace nad nowym dokumentem;
• skomplikowane procedury wydawania pozwoleń i korzystanie z pośredników - są tak zniechęcające, że część migrantów opuszcza Polskę, by szukać pracy w innych krajach, a napływ nowych jest mniejszy niż mógłby być;
• brak polityki integracyjnej - jeśli pracownicy mają zostać w Polsce to rząd musi mieć pomysł jak to im ułatwiać;
• podsycanie ksenofobii - władze i media prorządowe grają na różnicach religijnych i etnicznych, antagonizują i straszą osobami z innych kultur.