Blokada jezdni w godzinach szczytu. Z powodu klimatu. Czy takie protesty są w porządku?

Przyzwyczailiśmy się, że wolność zgromadzeń może ograniczać zła władza. Ale co, jeśli to sami obywatele nie dają demonstrować innym? A demonstrujący chcą zwrócić uwagę innych na ważny dla nich problem, ograniczając innym swobodę poruszania się?

Ostatnie Pokolenie prowadzi protesty, żeby zwrócić uwagę na sprawę klimatu. Na którą z powodu upałów zapewne uwagę zwróciliśmy, ale nie na tyle, by zacząć zmieniać swoje życie, by problemowi zaradzić.

Aktywiści blokują więc ruchliwe warszawskie ulice: np. Wisłostradę (9 lipca) i Wał Miedzeszyński (11 lipca, na zdjęciu u góry). Z Wisłostrady demonstrantów znieśli wściekli kierowcy, siłą i przy pomocy gaśnic.

Bez protestów nie ma praw i wolności

Najnowszy raport Amnesty International o prawie do protestu i pokojowych zgromadzeń pokazuje, że nie tylko my mamy taki problem. Raport obejmuje sytuacje w 21 krajach Europy (w tym w Polsce) między grudniem 2022 roku a grudniem 2023 roku.

Amnesty International zwraca więc uwagę, że bez protestów wiele praw i wolności dziś uważanych za oczywiste, nigdy nie zostałoby zdobyte. Nie byłoby praw wyborczych, praw osób LGBT+, praw kobiet. Ludy tubylcze nie zmusiłyby kolonizatorów do uznania swoich praw, rasizm nie zostałby zauważony.

Sprawy klimatu jednak nie należą do kategorii praw zdobytych, ale dopiero uświadamianych.

Opinia publiczna nie uważa tematu za ważny, skupia się na utrudnieniach wywoływanych przez protesty. I tak jest nie tylko w Polsce, ale w większości objętych raportem krajów

Tymczasem aktywiści zwracają uwagę, że ludzie nie doceniają wagi problemu. Więc radykalizują protesty.

O co walczy Ostatnie Pokolenie?

“W ciągu ubiegłych dekad podwoiła się liczba dni upalnych. Rok 2023 był najgorętszym w historii pomiarów. Każdy z ostatnich 12 miesięcy był najgorętszy w historii. Podczas tylko jednej fali upałów w tygodniu od 18 do 24 lipca 2022 roku zmarło z jego powodu ponad 11 tysięcy Europejczyków. I w tym samym 2022 roku z powodu upałów w Polsce zmarło blisko 800 osób.

Nie możemy dłużej czekać. Nie będziemy milczeć w obliczu już tak widocznych skutków kryzysu klimatycznego. Tym razem nie będziemy blokować mostów” – piszą aktywiście na swojej stronie internetowej.

“Od przyszłego tygodnia [8 lipca – red.] dziesiątki osób będą blokować miejskie autostrady.

Będziemy siadać na drogach w największe upały. Będziemy protestować w miejscach, które najszybciej napędzają kryzys klimatyczny, pchając nasz kraj i naszą gospodarkę w kierunku zapaści.

Wszyscy, którzy żyjemy dziś w tym momencie przełomu, jesteśmy pierwszym pokoleniem z dostępem do pełni wiedzy o kryzysie klimatycznym i zarazem ostatnim pokoleniem, które może powstrzymać jego najgorsze skutki. Obowiązkiem rządzących jest nas chronić przed jego skutkami i przeciwdziałać mu. Protestowanie przeciwko władzy, która zawodzi obywateli, to nasz obowiązek”.

Ostatnie Pokolenie – postulaty

1. Skokowe zwiększenie inwestycji w kolej i komunikację zbiorową poprzez przekazanie 100 proc. środków z budowy nowych dróg ekspresowych i autostrad na regionalne i lokalne połączenia kolejowe i autobusowe od 2025 r.
2. Stworzenie biletu miesięcznego za 50 zł na transport regionalny w całym kraju. Chcemy jednolitego systemu honorowania biletów.

“Do czasu przyjęcia naszych postulatów opieramy się obecnemu rządowi. Nauki społeczne pokazują nam, że szybka zmiana społeczna, na miarę kryzysu, wymaga masowych zakłóceń, które wymuszą na rządzie przystąpienie do negocjacji".

Amnesty International: wolno tak protestować

Choć zdjęcia i filmiki z protestu sprowadzają rzecz do konfliktu między zdeterminowanymi aktywistami i zdenerwowanymi kierowcami, raport AI daje nam inną perspektywę. Wolność zgromadzeń, prawo do protestowania, nie istnieje, jeśli państwo nie tworzy do tego warunków.

Co do zasady, ludzie powinni mieć możliwość pokojowego gromadzenia się bez względu na to,

– przypomina Amnesty International w raporcie.

Dlatego:

• Państwa powinny wprowadzić monitorowanie i zabezpieczenia w celu zapewnienia, że osoby z mniejszości są chronione przed dyskryminacją i mogą korzystać ze swojego prawa do protestu.
• Organy ścigania mają obowiązek zabezpieczać zgromadzenia oraz ułatwiać ich organizację, a użycie siły przez policję powinno być ostatecznością. Międzynarodowe prawo i standardy dotyczące praw człowieka określają szczegółowo i ściśle okoliczności, w których mniej śmiercionośna broń może być używana podczas protestów.

Blokowanie ulicy to protest pokojowy

“Protest aktywistów Ostatniego Pokolenia, który polegał na blokadzie ulicy, był w świetle standardów międzynarodowych praw człowieka protestem pokojowym. Za protest pokojowy uważa się taką demonstrację, której uczestnicy nie stosują przemocy, ani do niej nie nawołują. To, że zgromadzenie powoduje uciążliwości, niedogodności, denerwuje, budzi sprzeciw i złość innych osób nie oznacza, że przestaje być pokojowe i przestaje podlegać ochronie prawnej" – komentuje dla OKO.press Joanna Rostkowska z Amnesty International.

Taka forma protestu i wzburzone reakcje na niego to klasyczna sytuacja zderzenia dwóch praw, które trzeba ważyć w każdej sytuacji indywidualnie. Z pewnością niedopuszczalna jest sytuacja, kiedy uczestnicy ruchu drogowego, w tym wypadku kierowcy »biorą sprawy w swoje ręce« i fizycznie atakują protestujących. Policja, która ma obowiązek chronić wszystkich obywateli, powinna interweniować niezwłocznie i jednoznacznie w chwili, gdy zaczęto atakować (gaśnicą i fizycznie) osoby protestujące”.

Dlaczego to tak ważne, by protesty klimatyczne mogły się tak odbywać?

“Z uwagi na to, jak istotne dla całego społeczeństwa i debaty publicznej jest prawo do protestu, regulacje dotyczące wolności zgromadzeń przyznają ochronę nawet tym zgromadzeniom, które irytują,

Oznacza to, że uczestnicy ruchu drogowego muszą zaakceptować fakt, że takie zgromadzenia mają prawo bytu i co więcej, przysługuje im ochrona.

Zupełnie na marginesie, bez wpływu na ocenę pod kątem standardów międzynarodowych, można zadać sobie pytanie, czy kierowcy zachowaliby się podobnie, gdyby ulica zablokowana była przez grupę dorosłych rolników albo tysiące zgromadzone w Marszach Niepodległości, a nie kilka młodych spokojnie się zachowujących osób” – zauważa Rostkowska.

Z prawem do zgromadzeń w Polsce jest lepiej, ale klimat to inna sprawa

“Na przestrzeni ostatnich miesięcy nie prowadzono w Amnesty International żadnych badań (ani innych działań, takich jak obserwacje zgromadzeń), które pozwoliłyby na rzetelną ocenę standardu przestrzegania wolności zgromadzeń w Polsce w 2024 roku. Na podstawie ubiegłorocznego projektu obserwacji można wysnuć wniosek, że w 2023 roku sytuacja była lepsza w porównaniu do lat poprzednich, nie oznacza to jednak, że nie dochodzi do żadnych naruszeń w tej kwestii" – zauważa Rostkowska.

Protesty klimatyczne dopiero się w Polsce rozwijają, należy spodziewać się, że w najbliższych latach, wraz z narastającymi problemami przybiorą na sile. W konsekwencji aktywiści klimatyczni mogą być postrzegani jako coraz bardziej uciążliwi.

nie tylko poprzez właściwą ochronę zgromadzeń, ale i edukowanie społeczeństwa w tym zakresie oraz, przede wszystkim, poprzez podjęcie działań zmierzających do ochrony klimatu” – podkreśla Joanna Rostkowska.

Paskudne wzory z Europy

Protest jest po to, by zaczęła się debata publiczna na dany temat. AI wskazuje, że w sprawach klimatycznych nawet się do tego miejsca nie zbliżamy. Politykom opłaca się bowiem szczuć przeciwko protestującym – jesteśmy więc na pierwszym etapie społecznej zmiany.

Protesty klimatyczne przetaczają się przez całą Europę, ale Ostatnie Pokolenie, Extinction Rebellion (XR) i inne grupy aktywistów klimatycznych są na razie nazywane przez polityków „terrorystami klimatycznymi zagrażającymi kulturze, ruchowi drogowemu i życiu ludzkiemu”, „fundamentalistami środowiskowymi”, „bandytami i chuliganami”; i „ekoterrorystami”.

Zagrożenia i inne fundamentalizmy – lista bluzgów:

• W Holandii przedstawiciele władz mówili o „zagrożeniu dla bezpieczeństwa narodowego” i przestępczości zorganizowanej w związku z protestami, w szczególności blokadą autostrady A12 przez XR w marcu 2023 roku w Hadze. Politycy przekonywali wtedy, że protestujący „nie powinni narzekać na konfrontację z armatką wodną”.
• W Portugalii politycy mówili o „ekstremizmie klimatycznym”, „aktywistach normalizujących przemoc”, „terrorystach klimatycznych. O zachowaniach przestępczych, stowarzyszeniach przestępczych” oraz potrzebie „aresztowania aktywistów za terroryzm, współczesny terror”.
• Roczne sprawozdanie hiszpańskiego prokuratora generalnego w 2022 r. w Hiszpanii opisywało działania organizacji ekologicznych XR i Futuro Vegetal pod nagłówkiem „Terroryzm narodowy”.
• W Szwecji pokojowo protestujących byli opisywani jako „terroryści” i „ekstremiści”, a znana działaczka na rzecz klimatu Greta Thunberg została oskarżona o pragnienie „faszyzmu zamiast demokracji”.

Czym to grozi?

• Władze brytyjskie wykorzystały działania protestujących przeciwko zmianom klimatycznym jako uzasadnienie dla proponowanych zmian w ustawie o porządku publicznym. Wysocy rangą urzędnicy określili zakłócenia wywołane przez protesty środowiskowe jako „zagrożenie dla naszego stylu życia”. Specjalny sprawozdawca ONZ ds. obrońców środowiska, po wizycie w Wielkiej Brytanii w styczniu 2024 roku, wyraził zaniepokojenie tym, w jaki sposób taki „toksyczny dyskurs” i powszechne wyśmiewanie obrońców środowiska przez „media i polityków” były wykorzystywane do wprowadzania „coraz ostrzejszych represji” wobec prawa do pokojowych zgromadzeń.
• Specjalny Sprawozdawca ONZ zauważył również, że obrońcy środowiska są coraz częściej negatywnie przedstawiani w mediach i przez polityków. Taki dyskurs jest nie tylko obraźliwy, ale także „często zniesławiający, przyczynia się do narażania obrońców środowiska na niebezpieczeństwo. Jest wykorzystywany do usprawiedliwiania ich represji i odpowiadającego im kurczenia się przestrzeni obywatelskiej. Zniechęca też członków społeczeństwa do udziału w protestach z obawy przed zakwalifikowaniem ich jako przestępców i traktowaniem jako takich”.

Taka retoryka to jeden ze sposobów, w jaki władze państwowe w całej Europie, zamiast ułatwiać ludziom korzystanie z prawa do pokojowych zgromadzeń, celowo stygmatyzują, blokują, zniechęcają i karzą tych, którzy protestują – zauważa AI.

Łatwiej zakazywać i utrudniać niż reagować

Raport pokazuje, że wiele państw w Europie, zamiast zająć się pilnymi problemami podnoszonymi przez protestujących i promować atmosferę dialogu, represjonuje osoby, które organizują pokojowe protesty lub w nich uczestniczą.

Takie ataki na prawo do pokojowych zgromadzeń wywołują efekt mrożący. Sprawiają, że wiele osób niechętnie i ze strachem korzysta ze swoich praw człowieka, a inne rezygnują w obawie przed konsekwencjami – stwierdza Amnesty International.

Perspektywa AI pokazuje jednak, że jest to droga donikąd. Narastające protesty są ważnym sygnałem nadchodzącej zmiany. Nawet jeśli władze wpadną na pomysł, by protesty ograniczać i za nie karać, to wcześniej czy później problem stanie się przedmiotem debaty i nadejdzie zmiana.

W interesie demokracji jest tę debatę podjąć jak najszybciej.