Polska szkoła przesycona przemocą? Spytajmy, gdzie jest „psycholog w każdej szkole” obiecany przez Zalewską

Środowisko ekspertów edukacyjnych, gremia nauczycielskie, spora część rodziców i osób zainteresowanych edukacją, powtarzali najważniejszą – wydaje się – informację, jaką otrzymaliśmy wraz z wynikami badania PISA. Nasi uczniowie są zdolni, potrafią wykorzystywać informacje, mają wiedzę, wyprzedzają w zdolności do korzystania z niej większość rówieśników w krajach europejskich.

Jednocześnie, wraz z entuzjazmem dotyczącym wysokiego poziomu uczniów naszych zlikwidowanych już gimnazjów, pojawiły się alarmistyczne komentarze, oparte na tezie, że jest to sukces okupiony ogromnym wysiłkiem i cierpieniem polskich uczniów.

Badania PISA pokazują coś, na co krytycy ich formuły nie zwrócili uwagi – system szkolny w całości w większości krajów rozwiniętych nie odpowiada temu, czego potrzebuje młodzież. Polski – w obliczu tego, co w ostatnich latach z nim zrobiono, trzymał się jednak całkiem stabilnie.

Jest milion powodów do zmian w szkole, ale nie jest jednym z nich omawianie okoliczności, których nie było. Szkoła z natury jest opresyjna i to właśnie wymaga zmiany. Polska szkoła nie odbiega w tym znacznie od standardów europejskich.

Jaka jest polska szkoła?

Przypomnijmy, PISA nie jest testem badającym umiejętności szkolne. Nie ma nawet jak ich badać – aby to zrobić, należałoby opracować narzędzia diagnozujące poziom opanowania podstaw programowych. Nie taka jest intencja i cel badania, dlatego skupia się ono właśnie na umiejętności korzystania z informacji – i tu nasza młodzież wypada ponadprzeciętnie.

Co więcej, wydaliśmy na ten cel znacznie mniej niż kraje, które mają gorsze wyniki a większe wydatki. Nasz system szkolny z gimnazjami działał sprawnie i skutecznie.

PISA – poza częścią dotyczącą umiejętności korzystania z wiedzy - bada także, jak uczniowie czują się w szkole i jest to część, na której szczególnie powinniśmy się skupić. My, czyli nauczyciele, rodzice, eksperci, ale w pierwszym rzędzie decydenci oświatowi. Starałabym się jednak namawiać do zdrowego rozsądku w analizie tego, jak funkcjonowała polska szkoła przed reformą PiS.

Dlaczego pedagog powinien czytać dane z PISA?

Badanie dotyczące jakości funkcjonowania społecznego w szkole jest badaniem kwestionariuszowym. Mają one swoje zalety – są szybkie, łatwo w poprawny metodologicznie sposób formułować na ich podstawie wnioski.

Mają także wady. Jedną z nich jest fakt badania deklaracji młodzieży, a nie rzeczywistych postaw, emocji czy zachowań. Badania pomagają więc dowiedzieć się, co uczniowie sądzą, a nie, co faktycznie się z nimi dzieje. Dla przykładu. 70 proc. nastolatków średnio w krajach OECD i 69 proc. nastolatków w Polsce uważa, że "moja wiara w siebie pomaga mi przetrwać trudne chwile". Jednocześnie, wizja złej oceny przez grupę rówieśniczą w przypadku porażki martwi prawie 60 proc. nastolatków w OECD i 54 proc. w Polsce.

Czy oznacza to, że uczniowie sami nie wiedzą, jak określić swój stan? Pozorne wykluczanie się ocen względem szkoły pokazuje również wiele innych badań z obszaru pedagogiki. Czemu tak się dzieje? Uczniowie nastoletni są na etapie kształtowania swojego światopoglądu, a ich oceny są zazwyczaj ostre i bezkompromisowe – ktoś, kto mieszka z nastolatkiem bez wahania zgodzi się z taką obserwacją.

Możemy więc uznać, że „dzieci tak mają i przejdzie im”? Nie, nie możemy. Każdy pedagog pracujący z młodzieżą wie, że wszelkie informacje płynące od młodzieży na temat ich stanu emocjonalnego są potencjalnie obszarem do pracy pedagogicznej i terapeutycznej.

Jak piszą sami badacze danych z PISA, wszelkie wyniki z tego badania muszą być szerzej analizowane: w kontekście społecznym, ekonomicznym i kulturowym danego kraju. Przyjrzyjmy się więc poziomowi agresji, zadowolenia, wsparcia ze strony nauczyciela.

Przyzwolenie na agresję

Średnio liczba uczniów, którzy doświadczyli przemocy między uczniami wynosi dla krajów OECD 23 proc. Wynik dla Polski to 26 proc., dla Finlandii 18 proc., w Czechach to 30 proc. To o doświadczeniu, czyli, czy byłam/byłem ofiarą. Najmniejszy procent deklaracji o agresji rówieśniczej wystąpił w Holandii – 12 proc.

Jako naganne przyłączanie się do agresji uznaje średnio 88 proc. uczniów w OECD, 93 proc. w Finlandii, 95 proc. w Holandii, 80 proc. w Polsce - „gorzej” jest tylko na Węgrzech – tylko 75 proc. uczniów uznało tam, że nie dobrze jest się przyłączać do agresji rówieśniczej.

Popatrzmy na te wyniki jeszcze raz, oddzielając to, co o nich już przeczytaliśmy w komentarzach w mediach, pamiętając, że są to jednak deklaracje zarówno o postawie, jak i o ewentualnych doświadczeniach.

Faktycznie, Polska lokuje się w tych wynikach na dole stawki. Polska, kraj, w którym klaps uznawany jest za metodę wychowawczą. Ktraj, gdzie klapsów broniła niedoszła kandydatka na Rzecznika Praw Dziecka, a potem sam Rzecznik Mikołaj Pawlak, wyznając, że sam dostawał lanie i wyszło mu to na dobre.

Polska, kraj w którym jakakolwiek dyskusja o konwencji antyprzemocowej nazywana jest zamachem na polską rodzinę. Polska, gdzie nie mamy programów edukacji antydyskryminacyjnej i w zasadzie – żadnych zajęć, w czasie których uczniowie uczą się, jak radzić sobie z emocjami. I 80 proc. z tych uczniów uznaje jednak, że włączanie się w przemoc nie jest OK.

Wiem, że te deklaracje mają często mały związek z tym, co się faktycznie w szkole dzieje, ale pokazują jednak, że wbrew publicznie wyrażanym postawom akceptującym przemoc, morale naszej młodzieży ma się całkiem nieźle. Zdecydowana większość badanych twierdzi, że przyłączanie się do przemocy nie jest w porządku.

Zadowolenie? To nie takie proste

Poziom zadowolenia z życia także dobrze zobaczyć w szerszym w kontekście. Zadowolonych z życia młodych Polaków w wieku 15 lat – wedle PISA - jest 62 proc., a wedle „Diagnozy społecznej” Janusza Czapińskiego i Tomasza Panka - 80 proc. dorosłych. Finlandia te proporcje to odpowiednio 78 proc. młodych i 95 proc. dorosłych. Wielka Brytania – 53 proc. zadowolonych z życia uczniów i 94 proc. dorosłych.

Wprowadźmy dane młodych Polaków, mniej szczęśliwych niż średnia OECD (odpowiednio, OECD 67 proc. i Polska – 62 proc.) w kontekst rzeczywistości społecznej.

• Po pierwsze - katastrofa klimatyczna (w 2015 roku co prawda jeszcze nie tak powszechnie w Polsce dyskutowana).
• Po drugie – reforma edukacji i likwidacja gimnazjów.
• Po trzecie - brak funkcjonalnego systemu zabezpieczeń społecznych.
• Po czwarte wreszcie - rynek pracy – który cały czas nastawiony jest w Polsce na młodego mężczyznę około 30-stki, gotowego pracować po 10 godzin na dobę.

Czy to są powody, które potencjalnie mogą uszczęśliwiać młodzież? Jako pedagog patrzę na wynik naszej młodzieży jednak dość optymistycznie. Zafundowaliśmy im mało przyjazne warunki startu w dorosłość a jednak spora część z nich nie dała się przekonać, że dobra była jedynie przeszłość.

Spójrzmy jeszcze raz na wyniki w Wielkiej Brytanii - rzeczywiście nie wyglądają optymistycznie. To, co znajdziemy w PISA potwierdzają także badania zdrowia psychicznego młodych Brytyjczyków z 2017 roku. W konsekwencji Wielka Brytania dyskutuje teraz o wprowadzeniu do programu nauczania przedmiotu mindfullness – aby uczniowie czuli się lepiej. Niestety, u nas ani taka dyskusja, ani decyzja w obecnym systemie „Przetrwać po reformie” szybko się nie wydarzą.

Najbardziej zadowoleni z życia uczniowie mieszkają w Meksyku (83 proc.), w Albanii (86 proc.), w Kazachstanie (87 proc.) i na Białorusi (83 proc.). Wszystkie kraje notują tu wynik znacznie powyżej średniej dla krajów OECD. Sytuacja gospodarcza i polityczna w tych krajach nie jest stabilna i sprzyjająca rozwojowi, szkolnictwo także nie jest na wysokim poziomie. Jakie czynniki decydują o takich wskazaniach? Badacze z zespołu PISA nie mają na to wyjaśnienia. Zatem tym bardziej warto analizować je w kontekście kraju, a nie tylko porównań w tabelce.

Kontakt z nauczycielem

„Nauczyciel wykazuje się zainteresowaniem uczeniem się studenta” - zgadza się z tym stwierdzeniem 74 proc. uczniów w Finlandii, 62 proc. w Polsce (średnia OECD 70 proc.) i 79 proc. studentów w Wielkiej Brytanii, gdzie, przypomnijmy, mamy deklaratywnie dość dużo nieszczęśliwych uczniów.

Jak wyglądają odpowiedzi uczniów uznających się za szczęśliwych? W Meksyku z podanym stwierdzeniem zgadza się 89 proc. uczniów – znacznie powyżej średniej OECD. Warto przy tym zauważyć, że w Polsce pozytywny wpływ nauczycieli jest najsilniej obserwowany w szkołach prywatnych.

Sens przynależności do szkoły miało zdiagnozować między innymi pytanie „Łatwo zawieram przyjaźnie w szkole”. Zgadza się z tym 75 proc. uczniów w krajach OECD, 75 proc. w Finlandii i 70 proc. w Polsce. Jednocześnie „samotnie czuje się w szkole” 86 proc. uczniów fińskich i 81 proc. polskich.

Oto niedoinwestowana, miotana kolejnymi reformami, ze źle opłacanymi nauczycielami, z małą szansą na wymianę kadrową szkoła jawi się jako całkiem stabilna instytucja, nie wyrządzająca uczniom większej krzywdy, niż dzieje się to gdzie indziej. I tu właśnie jest chyba oś dyskusji, która w kontekście wyników PISA powinna się toczyć.

Niebezpieczny eksperyment

Jean Twenge jest amerykańską badaczką z aptekarską starannością analizującą badania młodzieży, realizowane w Stanach Zjednoczonych od lat 60. XX wieku. Polecam lekturę jej imponującego opracowania o współczesnych nastolatkach każdemu i każdej, kto ma z nastolatkami jakikolwiek kontakt.

Zdaniem Twenge musimy reagować szybko, za chwilę bowiem będziemy się jako społeczeństwo mierzyć z całą generacją młodych ludzi, którzy wzrastali ze smartfonem jako jedenastym palcem – czymś, co jest nierozerwalne z ich ciałami. Twenge nie straszy, że smartfony to całe zło świata. Analitycznie i ze spokojem badacza pokazuje, że tak jak druk zmienił nasz sposób postrzegania świata i przyspieszył zmiany cywilizacyjne, tak samo życie 24/7 online zmienia naszą kulturę a w szczególności kulturę młodych.

Co zauważyła Twenge? Dzisiejsze osiemnastolatki

• wychodzą z domu mniej często, niż miało to miejsce dekadę temu,
• poznają się na czatach,
• długo zostają w stanie dzieciństwa, choć nie są dziecinni,
• spędzają w sieci coraz więcej czasu, umawiają się tak na randki, ograniczają kontakty osobiste,
• czują się samotni, ale nie odczuwają potrzeby osobistego kontaktu z innymi.

Są też

• mniej skłonni do agresji fizycznej, częściej do tej, której nie widać (cyberprzemoc) oraz
• do agresji wobec samego siebie – liczba samobójstw w USA wzrasta, wzrasta też liczba interwencji kryzysowych i nie jest to specyficznie amerykański problem, w Polsce także się z nim zmagamy.

To są wyzwania dla współczesnej pedagogiki i wygląda na to, że cywilizacyjnie jesteśmy na mądrą pracę z takimi młodymi – jako pedagodzy i nauczyciele – dość marnie przygotowani.

Wydaje się więc, że badanie PISA o ile jest słuszne i arcypoprawne metodologicznie, pokazuje tylko wierzchołek góry lodowej, z którą jako pedagodzy i rodzice będziemy musieli się zmierzyć - raczej w skali całego systemu edukacji, a nie tylko obszaru naszego podwórka.

I nie jest to prawda, że to właśnie szczególnie polska szkoła miała jakieś grzechy na sumieniu i na tle europejskich krajów powinna mieć powody do wstydu. Obawiam się, że prawdziwe problemy przed nami – mieliśmy bowiem system, który niedoskonale, ale stabilnie funkcjonował, choć daleki od ideału (jak w zasadzie wszystkie systemy szkolne), nie był jednak ani nadmiernie opresyjny, ani niesprzyjający rozwojowi kształtującej się młodej osobowości.

Chciałabym przy następnym badaniu PISA wszystko to, co napisałam o obawach o przyszłość szkoły - odwołać. Eksperymenty, także edukacyjne, mają to do siebie, że nie wiemy jak się skończą.

Iga Kaźmierczyk - pedagożka, prezeska Fundacji "Przestrzeń dla edukacji".