Polskie nauczycielki. Czują się niedoceniane i źle wynagradzane, ale nadal lubią uczyć [BADANIE]

Międzynarodowe Badanie Nauczania i Uczenia się TALIS* daje nam wgląd w to, co myślą o swoim zawodzie nauczyciele i nauczycielki. Dzięki ankietom sprawdzającym poziom motywacji, ocenę warunków pracy, czy skalę wyzwań można obejrzeć system edukacji oczami praktyków. Z najnowszej edycji badania zrealizowanej w Polsce przez Instytut Badań Edukacyjnych w marcu 2024 wyłania się obraz kadry, która lubi swoją pracę, dobrze ocenia relacje w szkołach, ale czuje się niedoceniona: symbolicznie i finansowo. Nauczycielki/le w Polsce mają silną motywację wewnętrzną do uczenia, czują się autonomiczne, gdy przygotowują konkretne zajęcia, ale przytłaczają je oczekiwania rodziców, specjalistyczne potrzeby dzieci, a w mniejszym stopniu – zmiany w systemie edukacji. Ale po kolei.

Kim są polskie nauczycielki?

W większości są kobietami (dlatego najczęściej piszemy o nich w rodzaju żeńskim lub stosujemy obie formy wymiennie – tak jest w niniejszym tekście). W Polsce odsetek feminizacji zawodu jest jednym z najwyższych wśród badanych państw. W klasach 5-8 szkół podstawowych nauczycielki stanowią 78 proc. kadry. Także na stanowiskach kierowniczych dominują kobiety: średnio 3/4 podstawówek zarządzają dyrektorki.

Jak tłumaczą badacze, feminizacja zawodu to wynik zarówno kulturowych stereotypów, jak i niskiego statusu ekonomicznego, który zniechęca mężczyzn do podjęcia pracy w szkole. Tam, gdzie zawód jest lepiej opłacany, a stereotypy dotyczące płci mniejsze, proporcje rozkładają się inaczej. Dobrym przykładem jest Dania, gdzie odsetek kobiet pracujących w szkołach wynosi 58 proc.

Średni wiek nauczycielki i nauczyciela to 48 lat, o dwa lata więcej niż średnia dla krajów UE. W poprzedniej edycji badania przeprowadzonej w 2013 roku wśród nauczycielek gimnazjów średnia wieku była o 6 lat niższa i wynosiła 42 lata. Widać więc znaczące pogorszenie i to zaledwie w ciągu dekady.

Sytuacja nie byłaby tak zła, gdyby odsetki najstarszych i najmłodszych nauczycieli równoważyły się. Tymczasem tylko 4 proc. nauczycieli pracujących w polskich szkołach jest przed 30. rokiem życia, za to po 50-tce – aż 45 proc. Jak podaje IBE, fala odejść ze szkół w najbliższych latach może więc być skokowa, a rezerwa młodych nauczycieli jest bardzo niska.

Badanie TALIS pokazuje też zjawisko, o którym od lat mówią dyrektorzy i dyrektorki szkół: to emerytowane nauczycielki uzupełniają dziś braki kadrowe. Co 10 osoba pracująca z uczniami osiągnęła ustawowy wiek emerytalny (60 lat dla kobiet, 65 – dla mężczyzn).

A choć największym wyzwaniem jest zastąpienie nauczycieli, którzy odchodzą na emerytury, starzenie kadry ma też inne konsekwencje. Jak zauważają badacze, starsi nauczyciele – choć są ważnym rezerwuarem wiedzy dla młodszych kolegów i koleżanek – mniej chętnie zmieniają metody pracy, gorzej radzą sobie też w odpowiadaniu na zróżnicowane potrzeby uczniów (szczególnie chodzi o uczniów ze specjalnymi potrzebami czy migrantów).

Problemem jest też odpływ nauczycielek z zawodu. Międzynarodowe badania pokazują, że główne przyczyny odejścia są różne w różnych krajach – ogólnie dominuje wypalenie i stres, w Australii przeciążenie pracą, a w Czechach i Wielkiej Brytanii niskie zarobki. Z badania Education at Glance z 2025 wynikało, że odsetek odejść z polskich szkół nie przekracza 5 proc. Natomiast struktura odejść jest niepokojąca: aż 61 proc. to rezygnacje, a 39 proc. emerytury. Badanie TALIS pokazuje, że wśród nauczycieli, którzy planują odejść ze szkół w ciągu 5 lat (37 proc. badanych), co piąta osoba swojej rezygnacji nie wiąże z emeryturą. Jak dodaje IBE,

A to oznacza, że dziś polskie szkoły nie tylko młodych nie przyciągają, ale też nie potrafią ich utrzymać w zawodzie. Wśród nauczycieli brakuje też ludzi z innym doświadczeniem. Tylko 5 proc. kadry pracowała wcześniej w innych branżach dłużej niż 10 lat. W czasach szybkich zmian, osoby, które trafiają do szkół z sektora prywatnego, często mają wyższe kompetencje cyfrowe, a także inne umiejętności, które zmieniają kulturę organizacyjną czy relacje z uczniami. W Polsce barierą pozostają sztywne wymagania kwalifikacyjne, utrwalone przekonanie, że nauczyciel to zawód na całe życie oraz niskie płace.

Jak czują się w pracy?

Niemal wszystkie nauczycielki lubią przedmiot, którego uczą (99 proc.), i utrzymują, że uczą z entuzjazmem (93 proc.). Dla 88 proc. badanych najważniejszy jest fakt, że lubią pracę z dziećmi i młodzieżą. Dla 3/4 istotna jest też społeczna użyteczność zawodu: wpływ na kolejne pokolenia czy wkład w rozwój społeczeństwa. To oznacza, że nauczyciele w większości identyfikują się ze swoją misją. Codzienna satysfakcja nie sprawia jednak, że nauczyciele nie widzą systemowych mankamentów swojej pracy. I choć ogólnie są zadowoleni ze swojej pracy (88 proc.), to:

• blisko co drugi (45 proc.) zastanawia się, czy wybór innego zawodu nie byłby lepszy,
• prawie co trzeci nauczyciel nie wybrałby tego zawodu, gdyby mógł zdecydować ponownie (30 proc.),
• a co siódmy żałuje, że to zrobił.

Gdy zestawimy te wyniki z badaniami z 2013 roku, okaże się, że poziom zadowolenia z wykonywania zawodu spadł. O 9 pkt proc. spadł odsetek nauczycieli, którzy uważają, że zalety bycia nauczycielem wyraźnie przeważają nad wadami, o 10 pkt proc. obniżyła się liczba osób, które wybrałyby tę samą ścieżkę kariery. W tym samym czasie o 10 pkt proc. wzrósł odsetek nauczycieli, którzy uważają, że inny zawód byłby lepszym wyborem. Polskie nauczycielki nie są w tym zwątpieniu osamotnione. Nawet w Finlandii, która do niedawna uchodziła za edukacyjne Eldorado, co siódma osoba pracująca w szkole wolałaby wybrać inną branżę.

Jeśli ktoś w ogóle poważa ich pracę, są to, w ich opinii, najczęściej uczniowie (66 proc.), rzadziej — rodzice (53 proc.). Im dalej od szkoły, tym większy pesymizm. Tylko 15 proc. badanych uważa, że władza liczy się ze zdaniem nauczycieli. Na szacunek nauczyciele nie liczą także ze strony społeczeństwa, czy mediów (zaledwie co dziesiąty badany czuję się przez te dwie grupy doceniony).

Co ciekawe, odpowiedzi różnią się w zależności od umiejscowienia szkoły. Poziom odczuwanego prestiżu jest wyższy w wiejskich szkołach, najniższy – w dużych miastach. W ciągu ostatnich 10 lat nauczyciele utwierdzili się w przekonaniu, że ich zawód nie jest społecznie ceniony. W 2013 roku 28 proc. badanych zdecydowanie nie zgadzało się z tym, że społeczeństwo darzy ich szacunkiem, w 2024 – odsetek odpowiedzi skrajnie negatywnych wzrósł do 43 proc.

Ten obraz się zupełnie rozjeżdża z badaniami CBOS, w których nauczyciele od 30 lat przodują wśród listy poważanych zawodów. W 2025 roku aż 79 proc. badanych zadeklarowało, że darzy nauczycieli dużym szacunkiem.

Z odpowiedzi nauczycieli wynika, że pracy w szkole towarzyszy duże obciążenie emocjonalne. Polska kadra nie odbiega tu od unijnej średniej. Ponad 1/3 badanych wskazała, że stres odczuwają w znacznym lub dużym stopniu. Niemal co trzeci nauczyciel uważa, że praca negatywnie wpływa na jego zdrowie psychicznie, a co piąty – że odbija się też na zdrowiu fizycznym. Ponad połowa badanych przyznaje, że praca tylko w pewnym stopniu pozostawia im czas na życie osobiste, a 8 proc. uważa, że wcale. IBE wskazuje, że napięcie towarzyszące uczeniu dzieci i młodzieży jest niemożliwe do usunięcia, można tylko minimalizować jego negatywne skutki, dostarczając nauczycielom specjalistycznego wsparcia.

Wśród głównych źródeł stresu polskie nauczycielki wymieniają:

• odpowiedzialność za osiągnięcia uczniów (46 proc.),
• rozwiązywanie problemów zgłaszanych przez rodziców/opiekunów (44 proc.),
• nadmierna biurokracja (44 proc.),
• odpowiedzialność za dobrostan psychoemocjonalny uczniów (42 proc.),
• utrzymywanie dyscypliny w klasie (39 proc.),
• dostosowanie lekcji dla uczniów ze specjalnymi potrzebami (33 proc.).

Warto odnotować, że co trzeci nauczyciel stresuje się także koniecznością nadążania za zmianami oświatowymi, które wprowadza rząd lub samorząd.

Badacze zwracają uwagę, że misja i radość z pracy z dziećmi jest ważnym zasobem, ale nie może być jedynym fundamentem pracy w zawodzie. A zmiany kulturowe – rosnące trudności psychiczne dzieci i młodzieży czy zmiana oczekiwań rodziców – redefiniują rolę szkoły i wymagają odpowiedzi systemowych.

Niskie zarobki

Poza niskim prestiżem nauczycielom doskwierają też niskie zarobki. Tylko co piąty badany przyznał, że czuje satysfakcję z poziomu wynagrodzenia (unijna średnia to 37 proc.). Tu warto zaznaczyć, że badanie realizowano w marcu 2024 roku, a więc tuż po wejściu w życie rozporządzenia wprowadzającego 30 i 33 proc. podwyżki płac nauczycielskich. Dokładnie odwrotna sytuacja dotyczy warunków zatrudnienia (rodzaju umowy, godzin pracy) – tu zadowolenie odczuwa 80 proc. nauczycieli. Nie ma innego kraju, w którym dysproporcja pomiędzy oceną warunków zatrudnienia i wynagradzania była tak duża.

Badanie TALIS próbowało też zmierzyć czas pracy nauczycieli na podstawie autodeklaracji. Należało podać nie tylko liczbę godzin zegarowych, ale też czas poświęcany na planowanie lekcji, spotkania rad pedagogicznych, zadania wykonywane wieczorami, czy w weekendy. Wśród nauczycieli pracujących na pełen etat, średnia deklarowana liczba godzin pracy to 40. Nauczanie obejmuje ponad połowę czasu (23,5 h). Dalej są: planowanie zajęć (6 h), ocenianie/sprawdzanie prac uczniów (4,2 h), praca zespołowa (2,3 h), wsparcie uczniów (2,3 h). W porównaniu z 2013 rokiem wzrosła liczba deklarowanych godzin poświęconych na nauczanie, ale ogólny czas pracy się nie zmienił. Polscy nauczyciele pod tym względem plasują się w europejskiej i światowej średniej.

Nauczyciele zostali też zapytani o zmęczenie zmianami w systemie edukacji. Więcej niż co trzeci badany chciałby, żeby w szkołach nastąpił okres stabilizacji przed kolejnymi reformami. 1/5 przyznaje, że nowe wyzwania przekraczają ich możliwości.

Nauczycielska autonomia i poczucie wpływu, o których w debacie publicznej mówi się bardzo dużo, odczuwane są raczej na najniższych poziomach: w codziennej dydaktyce, ewentualnie w życiu szkoły. Niewielu nauczycieli sądzi jednak, że ich głos jest brany pod uwagę przy decyzjach podejmowanych w ramach krajowej polityki edukacyjnej (9 proc.).

Zmienia się kraj, zmienia się szkoła

W ciągu dekady zmieniły się też wyzwania, z którymi muszą mierzyć się nauczyciele. W 2013 roku 62 proc. nauczycieli przyznało, że w ich klasach więcej niż co 10. uczeń ma niskie wyniki w nauce, 39 proc. – że więcej niż co 10. uczeń pochodzi w rodziny w trudnej sytuacji ekonomiczno-społecznej. W 2024 roku oba wskaźniki spadły, odpowiednio o 9 i 21 pkt proc. Wzrósł za to odsetek uczniów, którzy często pracują z uczniami o specjalnych potrzebach edukacyjnych, a także z dziećmi, dla których język nauczania, czyli język polski, nie jest językiem ojczystym.

Te dynamiczne przemiany najlepiej ilustruje poniższy wykres:

*TALIS – Teaching and Learning International Survey – to największy międzynarodowy program badawczy pokazujący z perspektywy praktyków edukacyjnych – nauczycieli i dyrektorów, funkcjonowanie zawodowe kadry nauczycielskiej, pracę szkół i środowisko nauczania i uczenia się. Badanie przeprowadzane jest cyklicznie, w 2024 roku uczestniczyło w nim ponad 50 krajów. W edycji TALIS 2008 i TALIS 2013 wzięli udział polscy nauczyciele gimnazjów, w roku 2024 – kadra nauczycielska klas 5–8 szkół podstawowych. Badanie w kraju odbyło się w marcu 2024 roku.