Projekt polityki naukowej PiS. Ma przeciwdziałać „deprecjonowaniu polskiej kultury za granicą”

Projekt ministerstwo opublikowało 11 grudnia. Zwrócił na niego uwagę OKO.press jeden z naukowców, który otrzymał zadanie napisania opinii w imieniu swojej jednostki naukowej. Może go przeczytać każdy (i OKO.press, jak zwykle, zachęca do lektury źródła – tutaj).

Czemu ma służyć ten dokument i dlaczego jest ważny? Ministerstwo pisze na stronie internetowej, że jest to:

„dokument strategiczny wskazujący priorytety w zakresie funkcjonowania systemu szkolnictwa wyższego i nauki. Jest to dokument rządowy, określający zadania rządu, ministra, ministerstwa. Jest to pierwszy tego typu dokument w Polsce”.

Autorzy projektu nie są podpisani. Opracował go zespół pod kierunkiem wiceministra prof. Grzegorza Wrochny, fizyka, profesora w Narodowym Centrum Badań Jądrowych. Projekt został przekazany do konsultacji przez ministra Przemysława Czarnka, można więc sądzić, że wyraża również jego wizję przyszłości nauki w Polsce.

Dla „cywilizacji łacińskiej”

Cały 70-stronicowy dokument nasycony jest językiem rządzącej prawicy wymieszanym z technokratycznym slangiem administratorów nauki. Niektóre fragmenty przypominają publicystykę „Gazety Polskiej” czy portalu wPolityce.pl, także w warstwie językowej.

Oto (jeden z wielu) przykładów. W trzecim zdaniu wstępu czytamy:

„Nauka, z jej poznawczymi aspiracjami, należy także do głównych źródeł i motorów rozwoju cywilizacji łacińskiej”.

To tylko pozornie neutralne zdanie. W retoryce rządzącej prawicy termin „cywilizacja łacińska” wywodzi się od cenionego i cytowanego przez nią historyka i historiozofa Feliksa Konecznego, który twierdził, że bolszewizm wywodzi się od Żydów, a katolicyzm to szczyt osiągnięć ludzkości. Antysemityzm był integralną częścią myśli Konecznego (pisaliśmy o tym obszernie tutaj). Według polityków prawicy czy historyków z IPN, „cywilizacji łacińskiej” zagrażają np. działania sprzeciwiające się dyskryminacji osób LGBT+.

Nauka wolna od nacisków (poza kościelnymi)

Wśród celów polityki naukowej państwa znalazło się na szczęście „chronienie i wspieranie wolnych od nacisków politycznych, rzetelnych i zgodnych z etyką prowadzenia wysokiej jakości badań naukowych, których celem jest dążenie do prawdy” (s. 3). Warto jednak przypomnieć, że minister wie, czym jest prawda – i bardzo poważne gremia, takie jak Rada Główna Nauki i Szkolnictwa Wyższego, zarzuciła mu m.in. zamiar „wpajania światopoglądu religijnego”.

Duża część dokumentu ma techniczny charakter i mogłaby powstać za czasów którejś z poprzednich ministr nauki z PO – mówi np. o „niekorzystnej strukturze wiekowej nauczycieli akademickich i naukowców” albo „często niskim poziomie obsługi administracyjnej w podmiotach systemu” (s. 10-11) jako problemach do rozwiązania. Bardzo trudno znaleźć jednak odpowiedź na pytanie, w jaki sposób ministerstwo zamierza sobie z tymi problemami poradzić.

Projekt zawiera także długą listę pobożnych życzeń. Pisząc np. o dążeniu do „zwiększenia mobilności międzynarodowej naukowców” autorzy komentują:

„Sukces na tym polu jest uwarunkowany tym, czy polski system nauki i szkolnictwa wyższego będzie mógł zaoferować czołowym badaczom ze świata wynagrodzenie i akomodację na poziomie konkurencyjnym na tle międzynarodowym”.

Podobne opinie kolejni ministrowie nauki (zarówno z PO, jak i prawicy) wygłaszają co najmniej od kilkunastu lat. Nic jednak nie wskazuje, aby płace w polskiej nauce stały się przez ten czas magnesem dla wybitnych zagranicznych badaczy, którzy masowo aplikowaliby na posady w polskich uczelniach.

Budujemy tożsamość narodową

Wśród priorytetów ministerstwa nauki – obok „innowacyjności”, „technologii cyfrowych” czy „zasobów i środowiska” – znalazło się także „budowanie wspólnoty, kultury i tradycji (tożsamości narodowej)”. Język tego fragmentu projektu różni się wyraźnie od technokratycznej części dotyczącej np. innowacji – tak, jak gdyby napisały go inne osoby (albo został dopisany później). Zacytujmy (s. 55):

„Badania w zakresie nauk humanistycznych, społecznych i teologicznych (HST) stanowią nieodłączny element działań mierzących się z najważniejszymi wyzwaniami społecznymi i gospodarczymi. Jednakże (…) nie można zapominać o podstawowym przeznaczeniu tych nauk, niedającym się łatwo ująć w kategoriach czysto utylitarnych, za to związanym z egzystencjalną potrzebą wynikającą z kondycji człowieka jako istoty racjonalnej”.

Ministerstwo nie tłumaczy, w jaki sposób teologia ma się przyczyniać do pogłębiania tożsamości narodowej i co w ogóle należy przez to rozumieć.

W praktyce proponuje:

* digitalizację polskich zasobów muzealnych i archiwalnych (czemu można tylko przyklasnąć);

* prowadzenie polityki naukowej za granicą (zaraz do tego wrócimy);

* uzupełnienie programów studiów, zwłaszcza technicznych, o „kwestie związane z budowaniem wspólnoty, kultury i tradycji”. („Zwłaszcza na kierunkach technicznych brak osadzenia procesu kształcenia we wspólnych wartościach i tożsamości narodowej może go zmienić w działanie o charakterze czysto użytkowym, pozbawionym refleksyjności i aksjologicznego punktu odniesienia”).

Historia ma wpływać na zagraniczną opinię

Badania dotyczące historii i kultury Polski – oraz ich upowszechnianie za granicą – nie ma według ministerstwa celu poznawczego (o nim się w ogóle nie mówi), tylko polityczny. Są narzędziem dyplomacji państwowej. Autorzy nie udają, że chodzi o cokolwiek innego.

Zacytujmy cały fragment:

„Wyniki polskich badań i analiz, zwłaszcza badań nad kulturą i historią naszego kraju, powinny być zdecydowanie bardziej widoczne dla międzynarodowej społeczności badaczy. Jest to jeden z warunków skutecznego prowadzenia dyplomacji naukowej i tworzenia polskiej »miękkiej siły« (soft power), których celem powinno być wchodzenie w dialog międzynarodowy z badaczami z innym krajów i wpływ na zagraniczną opinię publiczną. Zwiększenie stopnia umiędzynarodowienia HST jest szczególnie istotne w związku ze zdarzającymi się przypadkami niezrozumienia naszej historii i deprecjonowania polskiej kultury za granicą. Włączenie wyników badań polskich naukowców do światowego obiegu myśli to element polskiej racji stanu”.

Autorzy dodają jeszcze, że w związku z tym badania powinny być inaczej oceniane – ponieważ „mechanizmy publikacyjne” są inne w naukach humanistycznych związanych z Polską niż w międzynarodowych. Co to ma znaczyć w praktyce – tego nie wiemy. Można się domyślić, że chodzi o specjalne zasady oceniania dorobku naukowego dla np. historyków czy teologów realizujących polityczne zadania władzy.

Nie ma także podanych żadnych przykładów „deprecjonowania polskiej kultury za granicą”, z czym polscy naukowcy mieliby walczyć.

Długa tradycja komunistyczna

„Zadaniowanie” historyków czy literaturoznawców (zwłaszcza historyków) przez polityków ma w Polsce długą tradycję. Przez dziesięciolecia uprawiały to władze komunistyczne, polecając np. mediewistom pokazywanie, że Słowianie nie ustępowali Germanom (czy Niemcom) pod względem cywilizacyjnym. Np. w latach 60. XX w. mediewista Roman Grodecki pisał:

„Nasza współpraca nad wyświetleniem stosunków polsko­–niemieckich w ciągu dziejów, do której nas ci uczeni w interesie po­ rozumienia międzynarodowego i dla dobra ludzkości zaprosili, musi się zacząć od obrony rodzimego charakteru początków na­szego państwa i od obrony narodowości jego twórców (…)”.

Niestety, w dokumencie przygotowanym przez ekipę PiS nie znajdziemy nawiązania do tych historycznych tradycji. OKO.press ma nadzieję, że minister przynajmniej zdaje sobie z nich sprawę.

OKO sprawdza, czy politycy mówią prawdę o historii.
Wesprzyj nas, byśmy mogli działać dalej.

Wspieram

Adam Leszczyński

Historyk i socjolog, profesor na Uniwersytecie SWPS, publicysta. Autor dwóch książek reporterskich o Afryce i kilku książek o historii. "Szkalował" Polskę m.in. w „the Guardian”, „Le Monde”, „El Pais”, „Suddeutsche Zeitung”. Ostatnio wydał książkę o polskiej samoocenie – „No dno po prostu jest Polska. Dlaczego Polacy tak bardzo nie lubią swojego kraju i innych Polaków” (WAB 2017). W OKO.press pisze o polityce i historii.