Najnowszy raport o ubóstwie: 2,5 mln skrajnie ubogich w 2023 roku. Potrzebne zmiany systemowe

Raz w roku organizacja EAPN Polska publikuje raport o stanie ubóstwa w Polsce. Z raportu „Poverty Watch 2024. Monitoring ubóstwa i polityki społecznej przeciw ubóstwu w Polsce 2023-2024” dowiadujemy się, że sytuacja z ubóstwem w Polsce jest alarmująca.

Podstawowe dane wymienione we wstępie do raportu wyglądają następująco:

• skok ubóstwa skrajnego do 6,6 proc. populacji, (2,5 miliona osób),
• rozszerzenie sfery wykluczenia społecznego do 46 proc., (17,3 miliona osób),
• wzrost ubóstwa skrajnego wśród dzieci z 5,7 proc. do 7,6 proc. (522 tys. dzieci),
• wzrost ubóstwa skrajnego wśród seniorów z 3,9 proc. do 5,7 proc. (430 tys. osób),
• wzrost bezdomności dzieci o 54 proc.

Według autora raportu statystyki te „pokazują, że prawie co piętnasty Polak żyje w skrajnej biedzie, a niemal połowa społeczeństwa boryka się z różnymi formami wykluczenia”.

Dodajmy, że nie są to nowe dane. Autorzy bazują w dużej mierze na opublikowanych na koniec czerwca danych GUS. Pisaliśmy o nich wówczas tutaj. W raporcie są one jednak kompleksowo opracowane, uzupełnione także o głosy osób, które doświadczają ubóstwa. To daje szerszy obraz niż tylko liczby GUS.

Partyjne interpretacje

Raport rozbudził emocje polityków i opinii publicznej, a wielu komentujących chciało szybko uzyskać odpowiedź na pytanie, kto jest winny tej sytuacji: PiS czy KO. Były szef kancelarii premiera Morawieckiego Michał Dworczyk napisał w mediach społecznościowych:

„Miało być tylko lepiej, a wszyscy mieli się uśmiechać. Niestety po roku od wygranych przez koalicję rządzącą wyborach Polakom nie żyje się łatwiej…”. Gdy zorientował się jednak, że chodzi o dane za 2023 rok, w którym rządziło Prawo i Sprawiedliwość, szybko usunął wpis.

Rzeczywiście wzrost skrajnego ubóstwa w 2023 roku był ogromny – z 4,6 proc. do 6,6 proc. Zwolennicy poprzedniego rządu szybko jednak odniosą się do wcześniejszych danych – redukcji ubóstwa po 2015 roku spowodowanej przede wszystkim wprowadzeniem programu 500 plus. I pokażą wcześniejsze poziomy skrajnego ubóstwa z czasów rządów koalicji PO-PSL. I rzeczywiście, były one wyższe niż w 2023 roku.

Interpretując te dane przez partyjne okulary, możemy podjąć wiele różnych perspektyw:

• w pierwszych latach rządów PiS skrajne ubóstwo znacząco spadło,
• ale w ostatnim roku rządów PiS skrajne ubóstwo bardzo wzrosło,
• w pierwszych latach rządów PO-PSL skrajne ubóstwo znacząco wzrosło,
• ale w ostatnich latach spadało,
• zarówno rządy PO-PSL (6,6 proc. w 2007 roku, 6,5 proc. w 2015 roku), jak i rządy PiS (6,5 proc. w 2015 roku, 6,6 proc. w 2023 roku) zostawiły następcom niemal identyczny poziom skrajnego ubóstwa jak na początku swoich rządów.

Redukcja ubóstwa nie jest w Polsce priorytetem

Politycy mogą dowolnie żonglować tymi argumentami. Sprowadzenie tych danych do walki między dwiema największymi partiami w Polsce będzie jednak radykalnym spłaszczeniem tematu. Żadna z tych partii nie uważała bowiem redukcji ubóstwa za swój priorytet, nie przeprowadzała ważnych reform, które miały ubóstwo zredukować. Spójrzmy choćby na programy wyborcze głównych komitetów w 2023 roku. PiS o ubóstwie pisał głównie w kontekście swojego sukcesu (nie znaliśmy wówczas danych za 2023 rok), KO w stu konkretach nie poświęciła ani jednego zdania na problem ubóstwa.

Prof. Ryszard Szarfenberg z Uniwersytetu Warszawskiego, przewodniczący EAPN Polska i autor raportu wielokrotnie mówił w OKO.press, że rząd PiS nie priorytetyzował walki z ubóstwem.

Jasne jest, że wprowadzenie 500 plus znacząco przyczyniło się do redukcji ubóstwa w Polsce, szczególnie wśród rodzin z dziećmi. To właśnie rodziny w kilkoma dziećmi są wśród najbardziej zagrożonych ubóstwem grup społecznych. Gdy jednak program wymyślono w 2015 roku i wprowadzano rok później, mało kto wspominał o redukcji ubóstwa. Ta wydarzyła się przy okazji – bo dodatkowe środki obiektywnie poprawiły sytuację materialną osób z dziećmi.

Brak odpowiedzi na kryzys

Ale jednocześnie rząd PiS nie wpisał w program żadnego systemu waloryzacji. To uzależniło poziom redukcji ubóstwa w przyszłości. To charakterystyczne dla rządów PiS (ale także PO-PSL) –

Dokładnie to było jednym z kluczowych problemów w 2023 roku – mieliśmy zabójcze połączenie niemal recesji (wzrost PKB o jedynie 0,2 proc.) i wciąż wysokiej inflacji (11,4 proc. w skali roku). Rząd PiS w niewielkim stopniu odpowiadał za poziom inflacji, w żadnym – za kryzysy międzynarodowe, które znacząco obniżyły polski wzrost gospodarczy. Odpowiadał natomiast za odpowiedź na te kryzysy i za ochronę najuboższych. W tym wymiarze w 2023 roku poniósł porażkę.

Z początkiem tego roku 500 plus zmieniło się w 800 plus, co najpewniej nieco poprawi sytuację w tym roku.

Brak rozwiązań systemowych

To jednak znów pojedyncza, zależna od woli politycznej waloryzacja. Politycy, zamiast pokazać kompleksowy, wieloletni plan redukcji ubóstwa wolą przerzucać się odpowiedzialnością i przechwalać się osiągnięciami, za które niekoniecznie odpowiadają. Bardzo możliwe, że poziom ubóstwa skrajnego w tym roku spadnie. To oczywiście samo w sobie jest bardzo dobrą informacją, jednak istnieje ryzyko, że uśpi rząd w dalszej walce z ubóstwem. Szczególnie w sytuacji, w której Ministerstwo Finansów będzie zobowiązane przez Komisję Europejską do redukcji zadłużenia, a w konsekwencji – do ostrożniejszego wydatkowania.

„Nasza analiza projektu wydatków budżetowych na rok 2025 wskazuje na to, że rząd na razie nie planuje szerokiego programu bezpośrednich cięć wydatków w odpowiedzi na procedurę nadmiernego deficytu nałożoną na Polskę przez Unię Europejską.

– czytamy w raporcie. Zwracają uwagę na wzrosty – choć bardzo niewielkie – w planowanych wydatkach na pomoc społeczną czy wsparcie rodziny. Jednocześnie w raporcie czytamy, że niektóre działania podjęte już w 2024 mogą budzić niepokój. To np. zapowiedź niepodnoszenia świadczeń na dzieci w latach 2025-2027. A to przecież jedna z głównych przyczyn wzrostu ubóstwa w 2023 roku.

W wywiadzie dla OKO.press wiceministra rodziny, pracy i polityki społecznej Katarzyna Nowakowska mówiła nam o walce z ubóstwem: „Na pewno jest to priorytet dla mnie i dla naszego resortu. […] W szerszej perspektywie priorytetem jest to, żeby system pomocy społecznej był dostępny dla tych osób, które go w danej chwili potrzebują”.

Na konkretne działania wciąż jednak musimy poczekać.

2,5 mln w skrajnym ubóstwie, 17 mln w sferze wykluczenia

Wróćmy teraz do danych.

O wzroście skrajnego ubóstwa pisaliśmy już dokładnie, gdy pojawiły się dane GUS.

Przypomnijmy jeszcze: skrajne ubóstwo to życie poniżej minimum egzystencji. To wskaźnik obliczany przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. Wartości są różne dla różnych typów gospodarstw domowych. Ale łączy je jedno – to środki tak niskie, że konsumpcja poniżej tego poziomu zagraża życiu i zdrowiu człowieka.

Zwróćmy jeszcze uwagę na wzrost liczby osób w sferze wykluczenia społecznego. Tutaj w 2023 roku zaobserwowano wzrost o niemal pięć punktów procentowych – z 41,1 proc. do 46 proc., czyli z 15,4 mln osób do 17,3 mln osób. Sferę wykluczenia społecznego, tak samo jak skrajne ubóstwo, określa się na podstawie wydatków. Granicę wyznacza Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. Chodzi tutaj o sytuację, w której nie możemy realizować wszystkich podstawowych potrzeb społecznych, jak na przykład udział w wydarzeniach kulturalnych czy spotkaniach rodzinnych. Według najnowszych danych w tej sytuacji jest niemal połowa naszego społeczeństwa.

Głosy ubóstwa

Aby lepiej zrozumieć, z czym mierzą się osoby doświadczające trudności materialnych (w różnym wymiarze), w raporcie mamy także wypowiedzi osób w różnych kryzysach. Zebrane zostały w okresie od września 2023 do lipca 2024. Spójrzmy na kilka przykładów.

35-letnia kobieta w placówce opiekuńczej mówi:

„Poprzednio wynajmowałam wraz z córką pokój, lecz koszty utrzymania mnie przerosły. Obecnie mieszkamy w schronisku dla kobiet. Czuję się bardziej spokojna i nie martwi mnie co przyniesie następny dzień. W chwili obecnej mogę sobie pozwolić na drobne dodatkowe wydatki, wcześnie opłacając niezbędne wydatki. Mogę też odłożyć przy tym jakieś niewielkie kwoty”.

60-letni mężczyzna:

„Dochód pozwala na opłaty za miejsce pobytu, zakup niezbędnych rzeczy. Mam komornika, ale udało mi się rozłożyć na raty i spłacam. Mam zaległości w opłatach. Starcza mi na bieżące potrzeby, nie mogę odłożyć pieniędzy, co jest ciężkie”.

57-letnia kobieta:

„Miałam zadłużenie w opłatach, w związku z czym umowa została mi wypowiedziana, w efekcie czego zostałam umieszczona wraz córka w schronisku. Znalazłam pracę i jestem zadowolona z siebie”.

Po więcej przykładów wysyłamy do raportu, który lepiej pozwala zrozumieć różne wymiary problemów materialnych Polaków.

Scenariusze na 2024 i 2025 rok

Zdaniem autora raportu mamy trzy scenariusze w rozwoju poziomu skrajnego ubóstwa w Polsce w latach 2024 i 2025.

• Najpierw scenariusz pesymistyczny, oceniany na 20 proc. prawdopodobieństwa. Oznacza on wzrost skrajnego ubóstwa nawet do 7 proc. Aby tak się stało, musiałaby wrócić wysoka inflacja (powyżej 7 proc.), a wzrost gospodarczy musiałby spaść poniżej 1 proc.
• W scenariuszu mieszanym (30 proc. prawdopodobieństwa) mamy w 2025 roku skrajne ubóstwo na poziomie 5,5-6 proc.
• Najbardziej prawdopodobny jest scenariusz optymistyczny (50 proc.). Według niego skrajne ubóstwo spadłoby w tym roku do poziomu 5,5 proc. w tym roku, a w kolejnym do poziomu 4,5-5 proc. Żeby tak się stało, inflacja musi spaść na stałe do poziomu maksymalnie 3-4 proc., wzrost gospodarczy powinien utrzymywać się powyżej 3 proc., sytuacja międzynarodowa powinna się ustabilizować, a rząd skutecznie wdrożyłby programy wsparcia.

Bardzo możliwe, że tak się stanie – prognozy inflacji i wzrostu gospodarczego są pozytywne. Nawet gdyby jednak skrajne ubóstwo spadło do najniższego zakładanego w tym scenariuszu poziomu – 4,5 proc., dalej byłoby wyższe niż w najniższym dotychczas notowanym poziomie z 4,2 proc. w 2019 roku. Dziś dobrze wiemy, że spadek nie jest stały, a rząd powinien działać w stronę eliminacji ubóstwa, nie wystarczy triumfalistyczny ton, gdy ubóstwo spada.

Rekomendacje specjalistów są jasne: dobrze zaprojektowana pomoc społeczna; walka ze stygmatyzacją społeczną osób w kryzysach; systemowa, a nie uznaniowa waloryzacja świadczeń. Rozwiązania są, należy po nie tylko sięgnąć. Do tego potrzeba jednak woli politycznej i uznania, że walka z ubóstwem jest priorytetem państwa. Na razie wciąż tego nie widać, bez względu na to, z jakiej partii pochodzi premier.