„Rosja zajmuje miejsce w Radzie Bezpieczeństwa ONZ bezprawnie" – twierdzi Ukraina. To prawda?

• Utrzymać międzynarodowy pokój i bezpieczeństwo, stosując skuteczne środki zbiorowe dla zapobiegania zagrożeniom pokoju i ich usuwania, tłumienia aktów agresji i innych naruszeń pokoju.

• Łagodzić i załatwiać – w drodze pokojowej, według zasad sprawiedliwości i prawa międzynarodowego – spory lub sytuacje mogące prowadzić do naruszenie pokoju.
• Rozwijać przyjazne stosunki między narodami, oparte na poszanowaniu zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów.
• Stosować inne odpowiednie środki dla wzmocnienia powszechnego pokoju.

To cele powstałej w 1945 roku Organizacji Narodów Zjednoczonych. Są one wymienione w rozdziale I Karty Narodów Zjednoczonych – głównego dokumentu kładącego podwaliny pod system stosunków międzynarodowych i definiującego zasady bezpieczeństwa na świecie.

Prowadząca agresywną wojnę w Ukrainie Rosja, jako jeden z pięciu członków stałych Rady Bezpieczeństwa ONZ, z początkiem kwietnia przejęła rotacyjne przewodnictwo w Radzie.

„Nie można sobie wyobrazić lepszego żartu na prima aprilis, niż objęcie przewodnictwa w Radzie, której celem jest stanie na straży światowego pokoju, przez państwo, które dopuszcza się zbrodni wojennych w Ukrainie” – mówił prezydent Wołodymyr Zełenski.

Inni członkowie stali Rady Bezpieczeństwa ONZ – w szczególności USA i Wielka Brytania – milczą w tej kwestii. Nie bez powodu. Czy da się z tą sytuacją coś zrobić?

Cykl „SOBOTA PRAWDĘ CI POWIE” to propozycja OKO.press na pierwszy dzień weekendu. Znajdziecie tu fact-checkingi (z OKO-wym fałszometrem) zarówno z polityki polskiej, jak i ze świata, bo nie tylko u nas politycy i polityczki kłamią, kręcą, konfabulują. Cofniemy się też w przeszłość, bo kłamstwo towarzyszyło całym dziejom. Rozbrajamy mity i popularne złudzenia krążące po sieci i ludzkich umysłach. I piszemy o błędach poznawczych, które sprawiają, że jesteśmy bezbronni wobec kłamstw. Tylko czy naprawdę jesteśmy? Nad tym też się zastanowimy.

Skład Rady Bezpieczeństwa ONZ

Przewodnictwo w Radzie Bezpieczeństwa ONZ sprawowane jest rotacyjnie, na okres jednego miesiąca, przez wszystkich piętnastu członków Rady (pięciu stałych i dziesięciu tymczasowych).

Funkcję członków stałych pełnią USA, Francja, Rosja, Chiny oraz Wielka Brytania, ale nie zawsze tak było. Jeszcze do 1971 roku Chiny były reprezentowane w Radzie przez Republikę Chińską, czyli Tajwan. Ze względu jednak na roszczenia terytorialne Chińskiej Republiki Ludowej do Tajwanu oraz dążenie ChRL do bycia uznaną na arenie międzynarodowej za legalne władze Chin, ONZ wycofała uznanie dla Republiki Chińskiej i miejsce stałego członka Rady przyznano komunistycznym Chinom.

Poza tym jeszcze do 1991 roku członkiem stałym RB był Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. To ZSRR był państwem założycielem ONZ. Rosja zajęła jego miejsce po upadku ZSRR w 1991 roku. Stosownej adnotacji nie wprowadzono jednak do art. 23 p. 1 Karty Narodów Zjednoczonych, który do dziś stanowi, że

Wątek ten jest istotny dla ukraińskiego postulatu odebrania Rosji miejsca po ZSRR.

Funkcja członka stałego zobowiązuje: ma on możliwość zawetowania rezolucji Rady, a więc de facto wstrzymania wszelkich interwencji do których prowadzenia uprawniona jest Rada.

Każda rezolucja Rady Bezpieczeństwa musi być bowiem przyjęta głosami wszystkich członków stałych plus czterech członków tymczasowych.

Jakie funkcje pełni Rada Bezpieczeństwa ONZ?

Rada Bezpieczeństwa ONZ to jeden z najważniejszych organów ONZ. Jej celem jest:

• utrzymywanie pokoju międzynarodowego,
• stwierdzanie zaistnienia zagrożeń lub aktów agresji,
• przeciwdziałanie konfliktom poprzez wzywanie stron sporu do rozstrzygnięcia go środkami pokojowymi, zalecanie działań prowadzących do tego celu lub wsparcie w wypracowaniu ugody.

Ponadto, na mocy rozdziału VII Karty Narodów Zjednoczonych, Rada Bezpieczeństwa ONZ ma prawo podjąć tzw. środki wykonawcze w celu utrzymania lub przywrócenia pokoju i bezpieczeństwa. Środki te obejmują sankcje gospodarcze oraz działania wojskowe.

Wszyscy muszą przestrzegać zasad Karty

Do przestrzegania zasad Karty Narodów Zjednoczonych zobowiązani są wszyscy członkowie ONZ. Ze względu na znaczenie pełnionej funkcji oraz prawo weta, członkowie stali Rady Bezpieczeństwa są do tego zobowiązani w szczególności.

Zgodnie z art. 2 pkt 4 KNZ, wszyscy członkowie ONZ mają powstrzymać się we wzajemnych stosunkach nie tylko od stosowania siły, ale nawet od gróźb jej użycia. Karta definiuje wyjątki, w których dopuszczalne jest użycie siły. Są to:

• prawo do samoobrony art. 51 KNZ
• akcja przymusowa RB art. 39 i nast. KNZ

Prawo do samoobrony ma charakter czasowy i kontrolowany, co oznacza, że nie jest nieograniczone. Państwo, które się broni, musi podejmować działania proporcjonalne do skali agresji oraz „konieczne”, tzn. ich skutkiem ma być samoobrona, a nie np. odwet.

Takie działanie jest legalne w przypadku, jeśli:

• prośba o pomoc pochodzi o legalnego, prawowitego rządu,
• jest poprzedzona atakiem zbrojnym na terytorium państwa proszącego
• oraz gdy prośba o pomoc została wyrażona bez presji i nacisków innych stron.

Prawo do samoobrony obowiązuje do czasu podjęcia przez Radę Bezpieczeństwa środków koniecznych dla utrzymania pokoju.

Kiedy państwa ONZ mogą rozpocząć działania zbrojne?

Rada Bezpieczeństwa ONZ ma także prawo podjęcia decyzji o uruchomieniu tzw. akcji przymusowej, czyli podjęcia działań zbrojnych. Jest to możliwe w sytuacji naruszenia lub zagrożenia pokoju, lub też w odpowiedzi na akt agresji.

Akcję przymusową może poprzedzać zastosowanie sankcji, takich jak całkowite lub częściowe zerwanie stosunków gospodarczych, komunikacji (kolejowej, morskiej, lotniczej, pocztowej, itp.), czy zerwanie stosunków dyplomatycznych.

Jeśli jeden z nich zgłosi sprzeciw, uchwała nie zostanie podjęta. Ta zasada, zwana „prawem weta”, odnosi się tylko do pięciu stałych członków Rady Bezpieczeństwa.

Tyle teoria.

W praktyce, od momentu powstania ONZ nie brakowało przykładów użycia siły w stosunkach międzynarodowych lub prowadzenia misji pokojowych z pogwałceniem zasad ONZ.

Jugosławia 1999 r.

Jednym z nich była interwencja NATO w byłej Jugosławii w 1999 roku. NATO zdecydowało się na nią bez autoryzacji Rady Bezpieczeństwa ONZ, ze względów humanitarnych. Jak na łamach OKO.press pisała Miłada Jędrysik,

Interwencja miała być sposobem na zmuszenie prezydenta Serbii Slobodana Miloševica do zakończenia wojny w Kosowie oraz powstrzymania czystek etnicznych dokonywanych przez bośniackich Serbów na zamieszkujących Kosowo Albańczykach. Autoryzację na forum Rady zablokowały wówczas Rosja i Chiny.

Irak 2003

Dużo gorszym przykładem pogwałcenia zasad prawa międzynarodowego przez członków stałych Rady Bezpieczeństwa ONZ była interwencja zbrojna w Iraku w 2003 roku, dokonana przez państwa międzynarodowej koalicji pod wodzą USA, także bez autoryzacji ONZ.

USA oraz Wielka Brytania domagały się od ONZ autoryzowania operacji twierdząc, że Irak, oskarżany o wspieranie al-Kaidy oraz posiadanie broni chemicznej, nie dostosował się do postanowień kilkunastu innych rezolucji ONZ nakazujących mu rozbrojenie oraz współpracę przy kontrolach zbrojeń. Postawiły Radę Bezpieczeństwa ONZ przed faktem dokonanym – wysunęły żądanie autoryzacji działań międzynarodowej koalicji już po rozpoczęciu interwencji, ale takiej nie dostały.

Interwencja odbyła się więc z pogwałceniem prawa międzynarodowego, a co więcej, o ile doprowadziła do obalenia dyktatora, to nie przyniosła trwałego pokoju. Ponadto, w 2005 roku prezydent George W. Bush przyznał, że informacje o posiadaniu przez reżim Husajna broni chemicznej – bezpośredni powód inwazji – były nieprawdziwe.

Jak na łamach „Frankfurter Allgemeine Zeitung" napisał Jürgen Habermas, wybitny niemiecki filozof, cytowany w artykule w Deutsche Welle: „Nie oszukujmy się: normatywny autorytet Ameryki leży w gruzach". Habermas przestrzegł też, że naruszając prawo międzynarodowe USA dają druzgocący przykład przyszłym supermocarstwom.

Bardzo ciekawie, przy okazji 20. rocznicy tej inwazji, pisała o tym w OKO.press Miłada Jędrysik, redaktorka OKO.press, była korespondentka wojenna „Gazety Wyborczej".

Podczas działań wojsk koalicji w Iraku zarówno USA, jak i Wielka Brytania przewodniczyły pracom Rady Bezpieczeństwa ONZ.

Rosja łamie postanowienia Karty, dlaczego nie dotykają jej sankcje?

Mniej więcej z taką sytuacją mamy do czynienia dzisiaj.

Prowadząc wojnę w Ukrainie, Rosja łamie nie tylko postanowienia Karty Narodów Zjednoczonych, lecz dopuszcza się też zbrodni wojennych oraz zbrodni przeciwko ludzkości, czym już dziś zajmuje się Międzynarodowy Trybunał Karny, który wydał nakaz aresztowania prezydenta Rosji, Władimira Putina.

Kreml wykorzystuje kazus interwencji NATO w byłej Jugosławii oraz interwencji w Iraku do swobodnej interpretacji prawa międzynarodowego i uzasadniania swojej „specjalnej operacji w Ukrainie". Przykłady tych interwencji przywoływał już w swojej odezwie z 24 lutego 2022 roku, w której informował o rozpoczęciu wojny.

Problem z podjęciem wobec Rosji działań przez Radę Bezpieczeństwa ONZ jest jeden: Rosja jest członkiem stałym Rady, w związku z czym wetuje wszystkie rezolucje w swojej sprawie. Ponadto cieszy się wsparciem Chin, które wstrzymują się od głosu, gdy głosowane są rezolucje dotyczące Ukrainy.

Jedyne rezolucje dotyczące rosyjskiej agresji w Ukrainie, które udało się przegłosować, to te głosowane na forum Zgromadzenia Ogólnego, w którym zasiadają wszyscy członkowie ONZ. Ale Zgromadzenie Ogólne nie może podjąć decyzji o zastosowaniu sankcji lub interwencji zbrojnej; o tym decyduje Rada Bezpieczeństwa.

Rosja zajmuje miejsce w RB bezprawnie

Ukraińscy parlamentarzyści już rok temu apelowali o wydalenie Rosji z Rady Bezpieczeństwa ONZ. W związku z objęciem przez państwo-agresora przewodnictwa w Radzie Bezpieczeństwa ONZ, ponowili swój apel.

Z ich argumentacji wynika, że są sposoby na wykluczenie Rosji z Rady Bezpieczeństwa ONZ. Rosja jest jedynym członkiem Rady Bezpieczeństwa ONZ, który nie jest członkiem założycielem Organizacji, a ponadto jej kandydatura na członka stałego RB nigdy nie była głosowana na Zgromadzeniu Ogólnym. To powoduje, że jej prawo do zasiadania w Radzie można podważyć.

Czy faktycznie?

Faktem jest, że miejsce stałego członka w Radzie Bezpieczeństwa ONZ Federacja Rosyjska objęła w 1991 roku po rozpadzie Związku Radzieckiego. To bowiem Związek Radziecki, a nie Rosja, był jednym z państw założycieli Organizacji Narodów Zjednoczonych.

Przejęcie przez Rosję miejsca po ZSRR nie odbyło się automatycznie, lecz było przedmiotem specjalnej umowy. Był to element negocjowanej przez Rosję sukcesji części przywilejów międzynarodowych, którymi cieszył się jako jeden ze zwycięzców II wojny światowej Związek Radziecki. Taka decyzja miała zagwarantować włączenie Rosji w system międzynarodowego bezpieczeństwa, a tym samym zwiększenie szans na światowy pokój.

W umowie tej, aby objąć funkcję członka stałego Rady Bezpieczeństwa ONZ, Federacja Rosyjska zobowiązała się do bezwzględnego poszanowania zasad Karty Narodów Zjednoczonych, w tym nienaruszalności granic oraz suwerenności innych państw. Zobowiązanie to powtórzyła przy wielu innych okazjach, występując w roli członka stałego RB.

Kreatywne zastosowanie przepisów

Jak argumentują ukraińscy parlamentarzyści i prawnicy, aby zakwestionować prawo Rosji do zasiadania w Radzie Bezpieczeństwa ONZ można powołać się na cztery przesłanki. Nie jest to procedura wprost wynikająca z Karty Narodów Zjednoczonych, lecz kreatywne zastosowanie przepisów proceduralnych regulujących prace organów ONZ:

1. Artykuł 23 punkt 1 Karty Narodów Zjednoczonych wciąż stanowi, że stałymi członkami Rady Bezpieczeństwa ONZ, którym przysługuje prawo weta są Chiny, Francja, Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich oraz Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. Od 1991 roku prawo zajmowania miejsca przynależnego ZSRR należy się Rosji, ale nie dokonano modyfikacji w Karcie.
2. Rosja objęła miejsce po ZSRR na podstawie umowy międzynarodowej, ale nie była jedynym kandydatem do tego miejsca. Rozpad Związku Radzieckiego spowodował odzyskanie niepodległości w sumie przez kilkanaście krajów, w tym takich, które – w przeciwieństwie do Rosji – były jednymi z krajów założycieli ONZ – Ukrainy i Białorusi.
3. Stałe członkostwo Rosji w Radzie Bezpieczeństwa nie zostało poddane pod głosowanie w Zgromadzeniu Ogólnym ONZ w 1991 roku, gdy stało się faktem; w tym sensie odbiega od zasad powołania organów ONZ.
4. Prowadząc wojnę w Ukrainie, Rosja nie dotrzymuje zobowiązania złożonego w 1991 roku, które było warunkiem objęcia przez nią miejsca w Radzie Bezpieczeństwa – nie przestrzega zasad Karty Narodów Zjednoczonych.

Tą samą argumentację, potwierdzającą istnienie poważnych przesłanek do zakwestionowania miejsca Federacji Rosyjskiej w Radzie Bezpieczeństwa ONZ, przedstawia m.in. dr Thomas D. Grant, ekspert prawa międzynarodowego z Uniwersytetu w Cambridge, w artykule opublikowanym na łamach Centre for European Policy Studies.

Jej miejsce można by przyznać Ukrainie. Czy ONZ ma na to procedurę? Czy takie działanie mieściłoby się w przepisach?

Inicjatywa należy do Ukrainy

Aby przeprowadzić taki wniosek przez ONZ – tłumaczy Grant – potrzebne byłoby działanie w takiej kolejności:

1. Ukraina desygnuje jednego ze swoich dyplomatów do zajęcia miejsca w Radzie Bezpieczeństwa ONZ w miejsce ZSRR/Federacji Rosyjskiej.
2. Taka sytuacja najpewniej wywołałaby sprzeciw strony rosyjskiej. Inni członkowie Rady Bezpieczeństwa mogliby zignorować sprzeciw Rosji. To zrodziłoby spór, który wymagałby rozstrzygnięcia.
3. Zaistnienie takiego sporu sprawiłoby, że sprawa podlegałaby już pod konkretne regulacje zasad procedowania wewnątrz Rady Bezpieczeństwa ONZ. Zgodnie art. 17, „każdy reprezentant Rady Bezpieczeństwa, wobec którego uprawnień wniesiono sprzeciw wewnątrz Rady Bezpieczeństwa, będzie zasiadał w Radzie Bezpieczeństwa zachowując wszystkie dotychczasowe uprawnienia do momentu, aż Rada Bezpieczeństwa rozpatrzy sporną kwestię”. Tego rodzaju sporne kwestie są rozpatrywane w głosowaniu. Decyzja podejmowana jest większością dziewięciu z piętnastu głosów w Radzie. Ponadto, zgodnie z rozdziałem 27 Karty, takie kwestie nie podlegają prawu weta.

Aby przypieczętować członkostwo Ukrainy w Radzie Bezpieczeństwa, można by je poddać pod głosowanie w Zgromadzeniu Ogólnym.

Jak argumentuje Thomas D. Grant, nie byłby to pierwszy raz, gdy ONZ podejmuje improwizowane działania, aby ograniczyć lub wykluczyć państwo członkowskie z prac organizacji.

W 1971 roku Zgromadzenie Ogólne przegłosowało przyznanie stałego miejsca w Radzie Bezpieczeństwa ONZ Chinom, wykluczając tym samym Tajwan; trzy lata później podjęło decyzję o odebraniu rasistowskim władzom Republiki Południowej Afryki prawa zabierania głosu na Zgromadzeniu.

Skoro to możliwe, to czemu się nie dzieje?

Takie rozwiązanie jest teoretycznie możliwe, ale nie ma politycznej woli wśród pozostałych państw członków stałych Rady Bezpieczeństwa, by podważać prawo do sukcesji przez Rosję miejsca po ZSRR.

Po pierwsze, ta debata już się odbyła w latach 90., gdy podejmowana była decyzja o przejęciu przez Rosję miejsca po ZSRR w RB. Aby potwierdzić prawo do tej sukcesji Rosja przyjęła na siebie nawet w kilku przypadkach odpowiedzialność za zobowiązania nieistniejącego już ZSRR - m.in. w sprawie odpowiedzialności finansowej za skutki katastrofy morskiej spowodowanej u wybrzeży Australii przez radziecki statek ubezpieczony przez państwowy fundusz gwarancyjny. Rosja przyjęła na siebie wypłatę odszkodowań, by nie tworzyć precedensu i nie dawać możliwości zakwestionowania jej miejsca w Radzie Bezpieczeństwa.

Po drugie, istnieje uzasadniona obawa, że na podobnej zasadzie można by podważyć miejsce w Radzie Chin (na pewno z chęcią zrobiłby to Tajwan), a w przyszłości także Wielkiej Brytanii, gdyby np. powtórzone referendum niepodległościowe w Szkocji zaowocowało rozpadem Zjednoczonego Królestwa. O takim ryzyku pisał na łamach „The Conversation" profesor Andrew MacLeod z King's College London.

O tym, że nie ma politycznej woli do podjęcia takiego kroku świadczy też fakt, że pomimo starań Ukrainy żadna debata na ten temat na forum ONZ się nie odbyła. Podczas konferencji prasowej 30 marca sekretarz prasowa Białego Domu, Karine Jean-Pierre stwierdziła też jasno: pomimo że Rosja dopuszcza się „skandalicznych naruszeń Karty Narodów Zjednoczonych", jej siły zbrojne popełniają zbrodnie wojenne w Ukrainie, a „kraj, który w rażący sposób narusza Kartę Narodów Zjednoczonych i najeżdża swojego sąsiada, nie ma miejsca w Radzie Bezpieczeństwa ONZ", to

Trudno więc wyobrazić sobie, że coś miałoby się gruntownie w tym temacie zmienić.