"To system obliczony na wykończenie przeciwnika". Życie uchodźczyń w Polsce

Chociaż są wśród nas co najmniej od wojny na Bałkanach, uchodźcy i uchodźczynie do głównego nurtu debaty publicznej weszli tylko raz – w 2015 roku na fali wyjątkowo brutalnej i populistycznej kampanii wyborczej.

Po wyborach temat zniknął (podgrzano go jeszcze tylko przy okazji wyborów samorządowych), a uchodźcy zostali - w coraz mniej przyjaznym dla nich świecie. Uchodźczynie są szczególną grupą. Uciekają do Polski z rodzinami, mężami, a czasem przed nimi. Jako matki, często same dźwigające los dzieci i własne traumy. Przypadają im jedne z najcięższych ról - kobiety, cudzoziemki, muzułmanki, samotnej matki, ofiary przemocy, której aparat państwowy nie traktuje poważnie.

O zjawisku uchodźstwa w Polsce, szczególnie z perspektywy kobiecej opowiadały uczestniczki panelu "Kobiety s(tam)tąd - uchodźczynie w Polsce" podczas Kongresu Kobiet 2019.

Kropla w morzu

Według danych przytoczonych przez Katarzynę Oyrzanowską, przedstawicielkę Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UHCR),

Jak sytuacja wygląda w 36-milionowej Polsce? Mieszka u nas ok 4 tys. uchodźców z ważną kartą pobytu. W 2019 (do września) ponad 2 700 ubiegało się o ochronę międzynarodową. Status uchodźcy przyznano na razie 102 osobom, 100 otrzymało ochronę uzupełniającą.

Do Polski trafiają najczęściej uchodźcy z Federacji Rosyjskiej (głównie z Czeczenii), Ukrainy, Tadżykistanu i Turcji.

"Historie są bardzo różne. Uciekają dziennikarze, działacze i aktywiści głoszący poglądy nieakceptowane przez władzę... Przed zinstytucjonalizowanym terrorem uciekają też kobiety, które nie przestrzegają tradycyjnych reguł panujących w społeczności" - mówiła Oyrzanowska i zwróciła uwagę, że w powojennej definicji uchodźstwa brakuje przesłanki prześladowania ze względu na płeć, kluczowej dla wielu uciekających do Polski Czeczenek.

Uchodźstwo ze względu na płeć

"Czeczenka została zgwałcona. Kiedy przyjechała do Polski była w ciąży. Miała 21 lat, nie mogła nic nikomu powiedzieć. Chciała ukrywać dziecko w szafie, pod łóżkiem, była w szoku. Muzułmańska kobieta nigdy nie powie, że ją zgwałcono" - mówiła Czeczenka Khedi Alieva, członkini Rady Imigrantów i Imigrantek w Gdańsku. Więcej o sytuacji kobiet w Czeczenii pisaliśmy tutaj:

"Historia tego, jak uchodźcy docierają do Polski, jest często bardzo ciężka i skomplikowana - nielegalna ucieczka - na łodzi, w ciężarówce, ryzyko handlu ludźmi..." - mówiła Oyrzanowska.

"Dotarcie do pierwszego bezpiecznego kraju, powinno być momentem ulgi i wytchnienia po tych wszystkich trudach i niebezpieczeństwach, ale niestety tak to w Polsce nie wygląda" - tłumaczyła Aleksandra Chrzanowska ze Stowarzyszenia Interwencji Prawnej.

Desperacja

Gdy na granicę dociera osoba, która chce ubiegać się o ochronę międzynarodową straż graniczna musi ją wpuścić i przekazać jej wniosek do rozpatrzenia Urzędowi ds. Cudzoziemców. Praktyka wygląda jednak zupełnie inaczej niż prawo.

"Wczoraj odezwało się do mnie sześć rodzin, które utknęły w Brześciu" - zaczęła Natalia Gebert z inicjatywy Dom Otwarty.

"I na szczęście tego dnia ją wpuścili. Jedna z kobiet, która utknęła na granicy bała się nawet wyjść z pokoju. W Brześciu jest bardzo wielu Czeczenów, bała się, że ktoś doniesie komu trzeba. Zdarzało się, że Czeczenki były siłą zabierane z Białorusi" - tłumaczyła Gebert.

Zderzenie z Polską

"Ludzie z takim obciążeniem zderzają się z polskim systemem - który niestety jest obliczony na wykończenie przeciwnika. Pogranicznik potrafi powiedzieć: »to może poszukaj szczęścia gdzie indziej«. Zwracają się do nich per ty, wyśmiewają".

"Uchodźcy mówią nam, że prosili o ochronę, a straż graniczna na to - nie macie wizy, nie wjeżdżacie. Kiedy próbujemy interweniować, funkcjonariusze mówią: gdyby prosili o ochronę, to oczywiście byśmy ich wpuścili, ale oni nie prosili - przyjeżdżają z powodów ekonomicznych" - relacjonowała Chrzanowska.

O lekkomyślnej stygmatyzacji biedy oraz biedą więcej powiedzieć mogła Khedi Alieva.

"Media pisały - przyjeżdżają biedni, żeby dostać pieniądze. Tak byłam tym zdenerwowana" - mówiła Alieva. "Znajoma Polka jechała do Czeczenii. Pytała czy mi coś przywieźć. Płakałam. Powiedziałam: nic mi nie przywoź, ja ci tam zorganizuje dach nad głową, auto, ale kiedy wrócisz powiedz, że ja nie jestem biedna. Ja nie przyjechałam dlatego, że nie mam domu".

"W Brześciu [białoruskiej stronie przejścia granicznego Brześć - Terespol] koczują tygodniami, miesiącami, a czasem latami" - mówiła Chrzanowska. "Po kilkunastu lub kilkudziesięciu próbach części udaje się wjechać".

A wtedy okazuje się, że to tylko początek kolejnego zmagania z systemem.

5 lat, 3 miesiące, 14 dni

Postępowanie uchodźcze zamiast 6 miesięcy, ciągnie się czasem latami.

"Wyobraźcie sobie że 12 lat tak naprawdę nie wiecie co się z wami jutro stanie. Ta niepewność statusu powoduje też konsekwencje dla pracy - bo jaki pracodawca zatrudni pracownika, jeżeli za kilka dni może się okazać, że musi wyjechać?

Osoby, którym nie przyznano ochrony międzynarodowej, straż graniczna może jeszcze przyznać pobyt humanitarny lub tolerowany (w 2018 przyznano ich 212). Reszta prędzej czy później jest zobowiązywana do powrotu, a w końcu deportowana.

"Słyszymy czasem, że osoba deportowana przepadła bez wieści albo została zabita" - mówi Chrzanowska. "Znam kobietę, która doświadczyła przemocy ze strony męża i uciekła z dziećmi. Po latach zmagań nie udało jej się uzyskać ochrony ani zgody na pobyt, chociaż dzieci były tu świetnie zintegrowane, a cała rodzina miała problemy psychologiczne ze względu na doznaną przemoc. Kilka dni po tym jak zostali deportowani, mąż spełnił groźby i odebrał jej dzieci".

Wegetowanie

Tym nielicznym, którym przyznano status uchodźcy przez rok przysługuje wsparcie państwa. Tym, którzy dostali pobyt tolerowany lub humanitarny już nie.

"Największym problemem na tym etapie jest bezpieczne schronienie" - tłumaczyła Katarzyna Sękowska-Świątkiewicz z warszawskiego Centrum Pomocy Rodzinie, które wspiera m.in. uchodźców objętych indywidualnym programem integracji.

"Sytuacja na rynku mieszkaniowym jest dla nich bardzo trudna". Ubiegając się o lokale komunalne czy świadczenia uchodźczynie znowu przeżywają gehennę.

Czasem pracownikom CPR uda się pomóc znaleźć mieszkanie - komunalne czy z przydziału miasta. "Jedna pani zadzwoniła do mnie wzruszona: »odzyskałam bezpieczeństwo, teraz mogę myśleć o kolejnych krokach. Do tej pory wegetowałam«. Mieszkanie, to podstawowa potrzeba, a dróg, którymi cudzoziemcy mogą je sobie zapewnić, jest mało".

Sękowska-Świątkiewicz zwraca też uwagę na problem przemocy w rodzinie. "Mamy, szczególnie te samotnie wychowujące nastoletnich chłopców, oprócz borykania się z doświadczeniem przemocy w przeszłości, doświadczają jej czasem ze strony nastoletnich synów. Patriarchat tak głęboko zakorzeniony w nich powoduje, że stają się despotycznymi głowami rodziny. Jest to ważny, wielowymiarowy problem, nad którym musimy pracować".

Agresja i dyskryminacja

"Raz szłam w podziemiu i jeden Polak chwycił mnie za biust i powiedział: chcę dotknąć muzułmańskiego cycka. Oczywiście oberwał za to ode mnie, ale dyskryminacja na ulicy jest straszna" - mówiła Khedi Alieva i przytoczyła podobną historię, kiedy inny mężczyzna w miejscu publicznym zdarł z niej siłą hidżab.

Ta agresja nie wzięła się znikąd. "Przyzwyczailiśmy się do budowania polityki przez negację, retorykę wojny, wskazywanie kto jest gorszy, kto nie może być Polakiem... Teraz wrogiem jest »ideologia gender«, w 2015 byli nim uchodźcy" - mówiła Joanna Hańderek, filozofka z Uniwersytetu Jagiellońskiego.

"Politycy i polityczki mówią różne rzeczy, obserwują jak się w politycznym kotle gotuje, zbijają na tym kapitał, ale kompletnie nie biorą odpowiedzialności za swoje słowa i ich konsekwencje".

Wykluczamy się sami

Za najgorszy efekt retoryki wrogości, Hańderek uważa wykucie mitu uchodźcy jako "innego". "Jeżeli przyjrzymy się uchodźcom poza tą retoryką, to zobaczymy człowieka takiego samego jak my, tylko straumatyzowanego".

Ta stygmatyzacja inności jest obosieczna.

"Polityka buduje bardzo niebezpieczny mit Polaka-katolika, wykrzywiający obraz naszej rzeczywistości. [Zgodnie z nim] Polakiem jest przede wszystkim ktoś, kto może się wykazać etniczną polskością od pokoleń. Z Polakami, którzy są dziećmi migrantów mamy już problem".

"Polityka agresywnego wykluczania prowadzi do tego, że sami się wykluczamy, tracimy naszą własną tożsamość. Za chwilę będziemy się bali spojrzeć na nasze własne korzenie i dostrzec, że sami jesteśmy patchworkowi".

Skądś kiedyś przybyliśmy, nasze korzenie są wielokulturowe - nie widzimy, że to tylko wzbogaca naszą kulturę i tożsamość.