"Absolutny przełom". Komitet ONZ mówi Polsce, jak ma przestrzegać praw osób z niepełnosprawnością

Konwencję ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych podpisał w 2007 rząd Jarosława Kaczyńskiego, a ratyfikował rząd Donalda Tuska w 2012. Konwencja nakłada na Polskę obowiązek zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami możliwość pełnego i równego korzystania ze wszystkich praw człowieka.

W marcu 2018 roku Komitet przedstawił Polsce listę zagadnień, do których nasze państwo musiało się odnieść. ONZ miał do Polski ponad 50 pytań – i w znacznym stopniu uwzględnił to, co do ONZ pisały działaczki i działacze zajmujący się prawami osób z niepełnosprawnościami oraz biuro Rzecznika Praw Obywatelskich.

Na początku września 2018 w Genewie odbyła się sesja, podczas której Komitet zbadał, jak nasze państwo wykonuje Konwencję po raz pierwszy od jej ratyfikowania przez Polskę w 2012 roku. W sesji, poza zastępczynią RPO, której przemówienie publikowaliśmy w OKO.press, uczestniczyli wysłannicy rządu (bardzo liczni - aż 25 osób), którzy mieli odpowiadać na szczegółowe pytania Komitetu.

"Odpowiedzi były żenujące. Zasłona dymna do przykrycia problemu" – mówi OKO.press Anna Rutz z Fundacji Elektrownia Inspiracji, członkini rady programowej Kongresu Osób z Niepełnosprawnościami. Rutz była jedną z przedstawicielek organizacji społecznych, które brały udział w sesji. Ze względu na koszty podróży i pobytu w Genewie reprezentacja polskich organizacji pozarządowych była znacznie mniejsza niż delegacja rządu.

Jednak ostateczny kształt rekomendacji ONZ dla Polski jest wielkim zwycięstwem tego środowiska.

"To co udało nam się osiągnąć należy do kategorii zjawisk »nie sądziłam, że tego dożyje«" - mówi nam inna uczestniczka sesji Magda Szarota, współautorka alternatywnego raportu dla ONZ o sytuacji dziewczyn i kobiet z niepełnosprawnościami.

Co rekomenduje ONZ

Lista jest długa. Komitet pochwalił Polskę za kilka programów (m.in. "Przyjazna Polska - dostępność plus" oraz Kodeks Wyborczy z 2011 roku), ale krytycznych uwag miał wielokrotnie więcej. Te uwagi przełożył na konkretne zalecenia wobec polskich władz. W tych zaleceniach wyróżniają się dwa wątki.

• Komitet zauważył szczególnie trudną sytuację kobiet z niepełnosprawnościami. Chodzi o brak ochrony przed przemocą domową i instytucjonalną, brak poszanowania praw reprodukcyjnych, utrudniony dostęp do edukacji i rynku pracy, a także niedostrzeganie potrzeb tej grupy w programach publicznych. Komitet uznał poprawę sytuacji kobiet z niepełnosprawnościami i przeciwdziałanie ich dyskryminacji za jedno z priorytetowych zadań dla Polski. Kobiety i dziewczęta z niepełnosprawnościami mają mieć dostęp do pomocy w podejmowaniu decyzji życiowych i nie były poddawane sterylizacji bez ich pełnej, swobodnej i świadomej zgody.
• Rekomendacje związane z prawem do niezależnego życia w lokalnej społeczności. Obecnie wiele osób z braku alternatywy mieszka w instytucjach, takich jak domy pomocy społecznej, a aktywne życie bez wsparcia asystenckiego jest dla wielu niemożliwe. Dlatego Komitet chce opracowania i przyjęcia planu działania na rzecz deinstytucjonalizacji oraz przyjęcia ram prawnych i przydziału stałego budżetu w celu zapewnienia pomocy asystenta osobistego osobom z niepełnosprawnościami. Komitet rekomenduje też uchylenie przepisów umożliwiających ubezwłasnowolnienie osób z niepełnosprawnościami oraz ustanowienie mechanizmów wspierania podejmowania decyzji, które szanują autonomię i wolę danej osoby.

Co jeszcze? Komitet ONZ rekomenduje Polsce:

• Przyjęcie, z udziałem organizacji osób z niepełnosprawnościami, jednolitego systemu orzekania o niepełnosprawności, w pełni opartego na prawach człowieka;
• Odejście od poniżającej terminologii, takiej jak "upośledzenie umysłowe", "niezdolność do pracy", "niezdolność do pełnienia ról społecznych" lub "zależność lub brak zdolności do autonomii" i zastąpienie jej terminologią w pełni szanującą godność osób z niepełnosprawnościami;
• Zapewnienie aktywnego zaangażowania w projektowanie nowych przepisów oraz odpowiednich konsultacji z różnymi organizacjami osób z niepełnosprawnościami, w tym m.in. z kobietami, dziećmi, uchodźcami i osobami ubiegającymi się o azyl, osobami LGBT+, osobami z niepełnosprawnością psychospołeczną żyjącymi na wsi
• Uchylenie przepisów prawnych dopuszczających umieszczanie osób z niepełnosprawnościami w instytucjach z powodu niepełnosprawności psychospołecznej oraz zniesienie ograniczeń wolności osobistej osób w domach opieki społecznej;
• Wdrożenie środków legislacyjnych i praktycznych, w tym niezależnego monitorowania dla ochrony osób z niepełnosprawnościami, które pozostają w publicznych i prywatnych placówkach opiekuńczych i psychiatrycznych w celu wyeliminowania ryzyka przemocy lub nadużyć;
• Rozwijanie opartych na społecznościach lokalnych usług rehabilitacyjnych dla osób z niepełnosprawnością psychospołeczną;
• Zapewnienie dostępu do wysokiej jakości opieki zdrowotnej dla wszystkich osób niepełnosprawnych w więzieniach;
• Zapewnienie szkoleń dla urzędników, sędziów, funkcjonariuszy organów ścigania, pracowników służby zdrowia, nauczycieli i personelu pracującego z osobami z niepełnosprawnościami, aby podnieść ich świadomość praw osób z niepełnosprawnościami, w tym do równości i niedyskryminacji, do informacji prawnych;
• Zalecenie ratyfikowania protokołu fakultatywnego do konwencji, dzięki czemu Komitet mógłby rozpatrywać indywidualne skargi z Polski na nieprzestrzeganie Konwencji;
• Wprowadzenie przepisów w celu zapewnienia ochrony osób z niepełnosprawnościami przed dyskryminacją we wszystkich dziedzinach życia, w tym kompleksowego dochodzenia roszczeń oraz zakazanie tzw. dyskryminacji krzyżowej ze względu na niepełnosprawność, płeć, wiek, pochodzenie etniczne, tożsamość płciową i orientację seksualną;
• Zalecenie zaprzestania stosowania terapii konwersyjnej oraz wspieranie osób z niepełnosprawnością psychospołeczną z poszanowaniem tożsamości płciowej i orientacji seksualnej osoby;
• Zalecenie zniesienia przepisów uniemożliwiających zawieranie małżeństw i zakładania rodzin przez osoby z niepełnosprawnościami oraz opracowania kompleksowych systemów wsparcia pomocy rodzinom z dziećmi niepełnosprawnymi, a także rodzicom niepełnosprawnym;
• Wspieranie wdrażania racjonalnych dostosowań, zindywidualizowanego programu nauczania i edukacji włączającej w dostępnym środowisku oraz udzielanie odpowiedniej pomocy nauczycielom i szkołom we wspieraniu edukacji włączającej dla uczniów z umiarkowanymi i poważnymi niepełnosprawnościami.
• Przyjęcie kompleksowej, ogólnokrajowej strategii i planu działania na rzecz wdrożenia postanowień Konwencji, przy szerokim udziale organizacji osób niepełnosprawnych i dla zapewnienia całościowej zmiany dotychczasowego modelu opartego na opiece na rzecz modelu opartego na prawach człowieka.

Co teraz?

"Rekomendacje stanowią dowód na to, że postulaty organizacji i samych osób z niepełnosprawnościami nie są tylko pobożnymi życzeniami, a realnymi i konkretnymi prawami człowieka" – mówi Anna Rutz. "Zalecenia będą teraz dobrym narzędziem do lobbowania zmian w prawie i praktyce".

"Jak pokazują przykłady innych państw, które przeszły przez podobny proces – zalecenia mogą i powinny mieć zarówno doraźny jak też długofalowy wpływ na to, w jaki sposób postrzega się niepełnosprawność oraz działa na rzecz i w imieniu osób z niepełnosprawnościami" – tłumaczy Magda Szarota. "Trzeba sobie jasno powiedzieć: to jest »nowe otwarcie« i od tego momentu monitorowanie wdrażania i implementacja Konwencji musi się odbywać w kontekście rekomendacji, które nasze środowisko legitymizuje. Dlatego rekomendacje muszą być traktowane przez Państwo-stronę jako »mapa drogowa«, czyli kluczowy punkt wyjścia i odniesienia dla niezbędnych zmian systemowych i pilnych działań reformatorskich.

Dla naszego środowiska osób z niepełnosprawnościami i naszych sojuszników i sojuszniczek to będzie konkretne narzędzie do dalszego aktywizmu i działań rzeczniczych.

Zalecenia Komitetu ONZ komentuje dla OKO.press Magda Szarota, badaczka disability studies, współzałożycielka pierwszego polskiego Stowarzyszenia Kobiet z Niepełnosprawnościami ONE.pl, współautorka alternatywnego raportu dla ONZ dotyczącego wyłącznie dziewczyn i kobiet z niepełnosprawnościami, uczestniczka sesji Komitetu ONZ w Genewie.

Magda Szarota: "Dla mojego środowiska, czyli kobiet-aktywistek z niepełnosprawnościami, dzień w którym ogłoszono rekomendacje Komitetu ale również dni sesji ONZ w Genewie podczas których Komitet zajmował się sytuacją osób z niepełnosprawnościami w Polsce – jawią się jako absolutnie przełomowe. Członkowie i członkinie Komitetu potraktowali nas poważnie, po partnersku i jak ekspertki w tematach, którymi zajmujemy się od lat oraz które dotyczą również naszego życia.

Komitet za dwie kluczowe kwestie, które wymagają pilnych zmian i systemowych działań uznał: prawa i potrzeby dziewczyn i kobiet z niepełnosprawnościami (art. 6 Konwencji) oraz niezależne życie (art. 19).

To jest jasna sugestia, że te dwa obszary są nie tylko jednymi z najbardziej zaniedbanych w Polsce, ale również, że bez zajęcia się nimi w sposób uwzględniający perspektywy osób z niepełnosprawnościami i we współpracy z naszym środowiskiem nie może być mowy o prawidłowym wdrażaniu Konwencji, do którego Polska zobligowała się w 2012 r.

Rekomendacje zawierają rekordową ilość odniesień dotyczących praw dziewczyn i kobiet z niepełnosprawnościami – ponad 40. Dotyczą one m.in. ochrony przed przemocą, praw seksualnych i reprodukcyjnych, walki z ubóstwem, kwestii zatrudnienia czy dostępu do systemu sprawiedliwości i środków odwoławczych. Ponadto, kamieniem milowym jest nacisk na uwzględnienie perspektywy intersekcjonalnej we wszystkich działaniach systemowych dot. niepełnosprawności podejmowanych przez państwo. To to jest wielkie osiągnięcie naszego środowiska. W naszych raportach oraz podczas pracy w Genewie podkreślaliśmy i podkreślałyśmy konieczność wprowadzenia tego aspektu do polskiego dyskursu o prawach człowieka i o niepełnosprawności.

Dla mnie, osoby, która od 2004 r. zajmuje się tymi kwestiami, to co udało nam się osiągnąć należy do kategorii zjawisk "nie sądziłam, że tego dożyje”. Bo do tej pory niewidzialność i nieobecność to słowa klucze, które precyzyjnie opisują sytuację dziewczyn i kobiet z niepełnosprawnościami w Polsce po 89 roku.

A jednak to, że przez ostatnie parę lat konsekwentnie i żmudnie budowałyśmy masę krytyczną kobiet-aktywistek z niepełnosprawnościami i naszych sojuszniczek i sojuszników przyniosło niesamowite efekty. Jestem dumna i szczęśliwa, że jednak doczekałam tego momentu."