„Bo to nie jest człowiek”. Tortury i poniżające traktowanie na komisariatach i w aresztach [RAPORT]

”To w ogóle nie jest człowiek” – usłyszeli w sierpniu 2018 roku eksperci Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur, gdy wizytowali komisariat policji w Rykach. Ich uwagę zwrócił jeden z zatrzymanych, który na twarzy miał świeże obrażenia na twarzy. Mężczyzna miał 70 lat, był chory na serce, a policja odmówiła sprowadzenia karetki.

Historia z Ryk to tylko jedna z wielu zebranych przez KMPT, zespół funkcjonujący w ramach Biura Rzecznika Praw Obywatelskich. Działa od 2008 roku, powołany na mocy Protokołu Fakultatywnego do Konwencji ONZ w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania (tzw. OPCAT).

Głośno o KMPT zrobiło się, gdy 19 czerwca 2019 wydał krytyczne oświadczenie o zatrzymaniu Jakuba A., podejrzanego o zamordowanie dziesięciolatki, uznając, że doszło do poniżającego traktowania, które jest bezwzględnie zabronione zarówno przez Konstytucję (art. 40), jak i umowy międzynarodowe.

„Użyte przez policję środki wydają się nieproporcjonalne i mają charakter pokazowy, stanowiąc przykład manifestacji siły państwa wobec jednostki, do którego nie powinno dojść w demokratycznym państwie prawa” - napisał KMPT. Oświadczenie podpisał Rzecznik Praw Obywatelskich Adam Bodnar.

Oświadczenie wywołało gwałtowny atak polityków i mediów prawicowych na Adama Bodnara.

Zatrzymanie Jakuba A. potwierdza regułę

Do zadań Krajowego Mechanizmu Prewencji należy:

• regularne sprawdzanie, w jaki sposób traktowane są osoby pozbawione wolności: w aresztach, zakładach karnych, schroniskach dla nieletnich, zakładach poprawczych, szpitalach psychiatrycznych, ośrodkach strzeżonych dla cudzoziemców;
• przedstawianie właściwym władzom rekomendacji mających poprawić traktowanie osób pozbawionych wolności i zapobiegać torturom, okrutnemu i poniżającemu traktowaniu lub karania.

Podstawową metodą pracy KMPT to wizytacje. Są niezapowiedziane i trwają zazwyczaj 1-3 dni. W tym czasie pracownicy KMPT rozmawiają z personelem, kierownictwem, z osobami osadzonymi, czy pacjentami w przypadku szpitali psychiatrycznych, analizują dokumentację, monitoring. Następnie formułują rekomendacje dla placówki.

W poniedziałek 24 czerwca zespół opublikował raport ze swojej działalności za 2018 rok. To podsumowanie ponad 80 wizytacji różnych rodzajów zakładów. Są tam zarówno przykłady dobrych praktyk, jak i postępowania służb mundurowych, które narusza polskie prawo i międzynarodowe konwencje.

Najczęściej powtarzającymi się naruszeniami w przypadku komisariatów i pomieszczeń zatrzymań policji są:

• brak dostępu osoby zatrzymanej do prawnika - nieprawidłowe powiadamianie zatrzymanych o ich prawach, przesłuchiwanie bez obecności obrońcy, funkcjonariusze przysłuchujący się rozmowom zatrzymanych z prawnikami, brak list obrońców z urzędu na komisariatach;
• rutynowe stosowanie kajdanek, gdy zatrzymani nie stawiają oporu, i inne formy nadużycia środków przymusu;
• brak badań lekarskich zatrzymanych.

Zdarzały się pobicia, przetrzymywanie w aresztach i przesłuchiwanie w bieliźnie. Eksperci odkryli również, że w niektórych jednostkach rutynowo stosuje się kontrolę osobistą, polegającą na wymuszeniu rozbierania się do naga przez zatrzymanych w monitorowanym pomieszczeniu i robieniu przysiadu.

Sytuacje, na które zwracają w swoim raporcie uwagę eksperci KMPT, były też przyczyną wydania 19 czerwca oświadczenia w sprawie zatrzymania mężczyzny oskarżonego o zabójstwo 10-letniej Kristiny w Mrowinach. W wyniku tego wystąpienia prawica rozpętała przeciwko Rzecznikowi Praw Obywatelskich piekło. Pisaliśmy o tym w tekstach:

• Adam Bodnar broni praw zatrzymanych. Prawica pręży muskuły i atakuje go oszczerstwem, ale to RPO ma rację,
• Zaszczuć Bodnara. Na czele nagonki: „Wiadomości” TVP i Patryk Jaki,
• Synem w Bodnara. TVP nie ustaje w ataku na Rzecznika Praw Obywatelskich,
• Publikowaliśmy stanowisko prof. Ewy Łętowskiej i list młodych do Bodnara oraz
• analizę prawicowych argumentów o silnym państwie, które mści się na przestępcy.

„Film, który zobaczyliśmy w telewizji, pokazał nam po prostu to, o czym niejednokrotnie słyszeliśmy w rozmowach z osobami pozbawionymi wolności podczas wizytacji. To nie jest sytuacja jednostkowa” - opowiada OKO.press Marcin Kusy, jeden z ekspertów KMPT.

„Bardzo często, gdy w raportach z wizytacji zwracamy uwagę, że doszło do nieproporcjonalnego wykorzystania środków przymusu, dostajemy odpowiedzi, że to jeden z dostępnych środków wymienionych w ustawie i policja może go użyć w każdym przypadku, a na pewno prewencyjnie. Że skoro jest w katalogu, to policja może go użyć w każdym przypadku. Wydaje mi się, że nie biorą pod uwagę tego, że trzeba je dostosowywać do konkretnej sytuacji.

Personel niedoinformowany

Jak wynika z raportu, wiele uchybień bierze się z niedoinformowania personelu zakładów. Potrzeba szkoleń, przypomnienia procedur, poprawienia organizacji pracy. Ale nie tylko.

KMPT rekomenduje, by do programów szkoleń policyjnych włączyć zagadnienia związane z:

• ochroną praw człowieka i prewencją tortur,
• zapobieganiem i minimalizowaniem użycia przemocy w chwili zatrzymania,
• komunikacją interpersonalną,
• taktyką i technikami przesłuchań,
• sposobami radzenia sobie ze stresem,
• przeciwdziałaniu wypaleniu zawodowemu,
• udzielaniu pierwszej pomocy.

Wszystkie te czynniki składają się na złe traktowanie zatrzymanych i osadzonych.

Są wyroki, będą wyroki

Niemal co roku przed Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu zapadają wyroki przeciwko Polsce w sprawie naruszenia art. 3 Europejskiej Konwencji o Prawach Człowieka, czyli zakazu tortur. Ostatni taki wyrok pochodzi z 23 maja 2019. Sprawa Kanciał przeciwko Polsce dotyczyła właśnie kwestii nieproporcjonalnego stosowania środków przymusu bezpośredniego.

Trybunał uznał, że funkcjonariusze policji niepotrzebnie użyli siły w stosunku do skarżącego po jego unieruchomieniu, a zastosowanie takich środków przymusu bezpośredniego jak paralizator nie było w tym przypadku konieczne.

Po ocenie obrażeń doznanych przez skarżącego stwierdzono, że mężczyzna został poddany nieludzkiemu i poniżającemu traktowaniu.

Nadużywanie paralizatorów

Nieprawidłowe postępowanie z paralizatorami to również jedna z rzeczy, na którą zwracają uwagę eksperci KMPT. Problemy z ewidencjonowaniem ich na komendach policji to tylko wierzchołek góry lodowej.

Przede wszystkim paralizatory elektryczne mogą być stosowane wyłącznie w przypadku rzeczywistego i bezpośredniego zagrożenia dla życia funkcjonariusza lub innej osoby, lub ryzyka poważnych obrażeń. Powinno się ich używać tylko zgodnie z zasadami konieczności, proporcjonalności, ostrożności i wcześniejszego ostrzegania.

Tymczasem na wielu komendach po taką broń funkcjonariusze sięgają tylko po to, by dyscyplinować zatrzymanych, co jest niedopuszczalne. Tak właśnie było w przypadku Igora Stachowiaka, który zginął w 2016 roku na komisariacie po tym, jak kilkukrotnie rażono go paralizatorem w trakcie przesłuchania, w dodatku w łazience komisariatu, pomieszczeniu niemonitorowanym. Trzech policjantów, którzy brali udział w zatrzymaniu i przesłuchaniach, zostali skazani w czerwcu 2019.

Bili kablem i pałką

„Jedna z osób opowiadała, że w radiowozie policyjnym została uderzona ręką w tył głowy. W momencie tzw. rozpytywania obecni przy zatrzymaniu funkcjonariusze wraz z jeszcze jednym policjantem z komendy poinformowali tę osobę, że w pomieszczeniu znajdują się dwie pałki - gumowa i drewniana oraz kabel owinięty taśmą.

Słowa te, które można uznać za groźby, powtórzono parokrotnie. Po czym osobę tę przewrócono na podłogę, ściągnięto jej buty i bito w stopy wspomnianym wcześniej kablem i pałką. Tortury te trwały prawie 10 minut. Miały na celu wymuszenie przyznania się do winy oraz zdobycie informacji o lokalnym dilerze narkotyków. Po tych zdarzeniach osoba zatrzymana otrzymała dokument do podpisu. W czasie rozpytywania nie było ani rodzica, ani prawnika”.

To jedna z historii z Policyjnej Izby Dziecka opisywana w raporcie. A takich spraw są tysiące, bo z jednej strony przyzwyczailiśmy się do brutalnego obchodzenia się z zatrzymanymi. Z drugiej - luki w prawie.

„W Polsce wciąż jest jeden główny problem z torturami. To po prostu brak ich penalizacji. A zgodnie z postanowieniem konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur, powinniśmy mieć kary za takie przestępstwo. Brak takiego rozwiązania zarzucają nam organizacje międzynarodowe” - wyjaśnia Marcin Kusy.

„RPO i KMPT wielokrotnie występowali w tej sprawie do Ministra Sprawiedliwości, przedstawialiśmy nawet opinię OBWE w tym zakresie. Ale Ministerstwo Sprawiedliwości uważa, że obecne rozwiązania prawne są wystarczające".

Trudno się dziwić, jeśli wiceminister sprawiedliwości Patryk Jaki jeszcze w 2017 roku o sprawcach gwałtu na Polce we włoskim Rimini pisał w ten sposób: