Nadchodzi czas odkrycia kart. Kto zostanie nowym prezesem IPN? Oto nazwiska, które są w grze

W piątek 19 marca mija czas na zgłoszenie chętnych do wzięcia udziału w konkursie na prezesa IPN. Zgodnie z ustawą organizuje i przeprowadza go dziewięcioosobowe Kolegium. Zwycięzcę po zaplanowanym na 27 kwietnia przesłuchaniu wyłoni bezwzględną większością w tajnym głosowaniu. Następnie na wniosek Kolegium prezesa Instytutu powoła Sejm za zgodą Senatu.

Kolegium jest ustawowo zobowiązane do rozpisania konkursu nie wcześniej niż na pół roku i nie później niż na trzy miesiące przed końcem pięcioletniej kadencji prezesa Jarosława Szarka, który wypada 22 lipca.

Zrobiło to bardzo szybko, bo uchwałę podjęło 26 stycznia, a w Biuletynie Informacji Publicznej opublikowało ją 2 lutego, co mogłoby wskazywać na to, że PiS nie miało problemu z namaszczeniem zwycięzcy.

Afera z Greniuchem zmienia wszystko

Ale stolik wywróciła afera kadrowa. Jarosław Szarek powołał na p.o. dyrektora wrocławskiego oddziału IPN dr. Tomasza Greniucha – byłego lidera opolskich struktur ONR, znanego z wykonania w przeszłości gestu hitlerowskiego pozdrowienia i związków z neofaszystowską prawicą. Wywołał tym samym jeden z najpoważniejszych kryzysów w ponad 20-letniej historii Instytutu i to o międzynarodowym zasięgu, a następnie trzymał się swojej decyzji blisko dwa tygodnie.

OKO.press dowiaduje się, że do tego momentu Jarosław Szarek był pewien reelekcji. O tym, że miał spore szanse, pisaliśmy już w połowie stycznia.

Terlecki bronił zresztą Szarka, kiedy krytyki za awansowanie Greniucha nie szczędzili mu inni politycy PiS, w tym wiceminister MSWiA Maciej Wąsik i wicepremier Jacek Sasin, a interwencję podjęła Kancelaria Prezydenta Andrzeja Dudy (z pracy prezesa niezadowolony ma być też premier Mateusz Morawiecki).

Upór Szarka w tej sprawie wynikał z poczucia bezpieczeństwa zapewnianego przez bagatelizującego problem Terleckiego (prezes IPN nie obierał nawet w tej sprawie telefonu od wojewody śląskiego). Szarek próbował też – co jest dla niego charakterystyczne – zastosować swoją ulubioną strategię: na przeczekanie.

Ma zresztą tego świadomość, co ujawnił w wywiadzie udzielonym Michałowi Karnowskiemu dla „Sieci”, w całości przedrukowanym na stronie IPN, broniąc się jednocześnie poprzez atak. Szarek zarzucił Kolegium IPN, że wcześniej poparło nominację Greniucha na stanowisko naczelnika delegatury w Opolu. Do walk buldogów pod dywanem po stronie Szarka przyłączył się serwis braci Karnowskich wpolityce.pl, publikując dokument potwierdzający jego słowa.

Kolegium wydało oświadczenie, w którym wyraża ubolewanie z powodu zwłoki w działaniach prezesa Szarka po wybuchu kryzysu i domaga się, aby prezes konsultował z jego członkami nominacje również dla pełniących obowiązki (nie wymaga tego ustawa; prezes Szarek lubi uciekać się do powoływania p.o., bo nie musi wówczas nikogo prosić o zdanie, ponadto roszady kadrowe są charakterystyczne dla jego stylu zarządzania IPN).

Efekt domina

„Co wiceprezesi dr Mateusz Szpytma i dr hab. Krzysztof Szwagrzyk zrobili, by powstrzymać Jarosława Szarka przez brnięciem w kryzys? To pytanie ważne dla tego, czyje nazwiska brane są pod uwagę” – analizuje jeden z historyków, z którym rozmawiamy.

Sprawa Greniucha zaszkodziła również wiceprezesowi IPN Mateuszowi Szpytmie, którego nazwisko było na konkursowej giełdzie: jego kandydatura miała być przedmiotem umowy PiS z PSL (jest znany ludowcom, bo zajmował się naukowo ich historią).

Jednak jego kandydatura jest spalona. ponieważ bronił Szarka w aferze kadrowej.

Drugi wiceprezes, dr hab. Krzysztof Szwagrzyk, był z kolei recenzentem doktoratu Greniucha, poświęconego brutalnie rozbitemu przez komunistów oddziałowi NSZ, dowodzonemu przez kapitana Henryka Flame „Bartka”.

Szwagrzyk kieruje w IPN Biurem Identyfikacji i Poszukiwań. Tam zresztą pracę rozpoczął Greniuch, przychodząc w 2018 roku do Instytutu. „Nominacja pana Greniucha na stanowisko dyrektora wrocławskiego oddziału byłą decyzją nie moją, a prezesa Jarosława Szarka” – odcinał się jednak w rozmowie z wrocławską „Wyborczą”.

W połowie stycznia 2021 przypomnieliśmy o jego aspiracjach, ale jego szanse oceniliśmy jako niewielkie. Jego obecność w mediach i aktywność w ostatnich tygodniach – 28 lutego reprezentował IPN w Ukrainie na uroczystości upamiętniającej ofiary zbrodni w Hucie Pieniackiej, deklarując gotowość rozpoczęcia prac poszukiwawczych i ekshumacyjnych, pokazuje, że może zabiegać o prezesurę lub jest w pewnych kręgach nadal brany pod uwagę.

Gra na czas?

Słyszymy od jednego z naszych rozmówców, że wicemarszałek Sejmu Ryszard Terlecki nie odpuści IPN. A jak pisaliśmy wcześniej, prezes Kaczyński polega na jego opinii w tym obszarze. Szanse Szarka są zerowe. Ale puszczając wodze politycznej wyobraźni, można nakreślić scenariusz, w którym PiS wystawia go do utrącenia przez Senat i tym samym kupuje czas w nowej – po wybuchu afery kadrowej – sytuacji. Ale wątpliwe jest, czy w taką grę weszłoby Kolegium IPN, dla którego przepuszczenie Szarka oznaczałoby kompromitację.

Z drugiej strony OKO.press dowiaduje się o pomyśle, który ma ograniczyć wpływy Terleckiego i powiązać IPN z Ministerstwem Spraw Zagranicznych: sondowany był ambasador Rzeczpospolitej w Turcji, dr Jakub Kumoch. Jeden z naszych rozmówców mówi, że rozwiązanie takie z zadowoleniem zostałoby przyjęte na zapleczu resortu, np. w Państwowym Instytucie Studiów Międzynarodowych (PISM), ale jednocześnie przypomina, by nie przeceniać sił „MSZ-owców”.

Zatrzymajmy się przy ambasadorze Kumochu nieco dłużej.

Po pierwsze, dyplomata przywrócił pamięć o polskim ambasadorze w Szwajcarii Aleksandrze Ładosiu, który ratował Żydów od Zagłady.

Po drugie, jest zaangażowany w spór z prof. Janem Grabowskim o niektóre z jego tez dotyczących postaw Polaków wobec żydowskich sąsiadów w okresie okupacji.

Fakt, że nazwisko dr. Kumocha pojawiło się na stole, podobnie jak wcześniej Mateusza Szpytmy, pokazuje coś bardzo ważnego: nadanie priorytetowego znaczenia tematowi stosunków polsko-żydowskich, a wręcz – dopowiada nam jeden z naszych rozmówców – „wojnie z prof. Grabowskim i prof. Barbarą Engelking” o dwutomową książkę „Dalej jest noc” (poświęcona jest ona strategiom przetrwania społeczności żydowskiej w dziewięciu wybranych powiatach na terenie okupowanej Polski; autorzy dowodzą, że dwóch na trzech Żydów poszukujących pomocy u polskich sąsiadów nie znalazło jej, podczas gdy prawicowa polityka historyczna skupia się wyłącznie na postawie pomocy, często kreując obraz, że była powszechna, a wręcz jedyna).

Królik z kapelusza prezesem IPN?

Pojawiają się również głosy, że wystartować może któryś z członków Kolegium IPN. Ustawa mówi wyraźnie, że Kolegium zgłasza Sejmowi kandydata spoza swojego grona, ale nic nie mówi o starcie po złożeniu rezygnacji z członkostwa. A inaczej: nigdzie tego nie zabrania. W tym kontekście mówi się o wiceprzewodniczącym prof. Piotrze Franaszku jako o kompromisie pomiędzy Kolegium a Terleckim.

W Kolegium, którego siedmioletnia kadencja kończy się w 2023 roku, zasiadają (oprócz prof. Franaszka):

• prof. Wojciech Polak (przewodniczący),
• dr hab. Sławomir Cenckiewicz (wiceprzewodniczący),
• prof. Tadeusz Wolsza (wiceprzewodniczący),
• prof. Jan Draus,
• Bronisław Wildstein,
• Krzysztof Wyszkowski,
• prof. Józef Marecki,
• prof. Andrzej Nowak.

„Po składzie Kolegium było jasne, że nie będzie normalnego konkursu: ani w 2016 roku ani teraz” – ocenia jeden z naszych rozmówców. „Kolegium wybierze, kogo wskaże partia. Każda inna kandydatura jest stracona” – dodaje inny. Zasiadają w nim wyłącznie osoby związane z obozem prawicy (pięciu członków wybiera Sejm, dwóch prezydent, dwóch Senat). Dominację jednej opcji ilustrują wyniki kolejnych głosowań: Janusz Kurtyka (kadencja 2005-2010) i Łukasz Kamiński (2011-2016) wygrywali raptem jednym głosem, Szarek został wybrany jednogłośnie.

Przypomnijmy, że jeżeli w pierwszej kolejce żaden z uczestników konkursu nie wygra bezwzględną większością głosów, karty do głosowania idą ponownie w ruch: członkowie Kolegium wybierają – już zwykłą większością – spośród dwóch kandydatów, którzy uzyskali największe poparcie. Może się zdarzyć, że i to nie przyniesie to rozwiązania. W takiej sytuacji Kolegium przyjmuje uchwałę o nierozstrzygnięciu konkursu, a jego przewodniczący rozpisuje nowy.

W styczniu pisaliśmy także o tym, że na giełdę co jakiś czas wracają nazwiska szefa krakowskiego oddziału IPN dr. hab. Filipa Musiała i prof. Włodzimierza Sulei.

Ale w Instytucie słyszymy także, że 19 marca może zostać wyciągnięty „królik z kapelusza”. Tak było właśnie pięć lat temu z Jarosławem Szarkiem. „Kiedy pojawiła się ta kandydatura, w wyszukiwarkę wpisywano jego nazwisko, bo nie był w Instytucie szerzej znany” – mówił „Wyborczej” były pracownik IPN.

Nie zapominajmy również o tym, że do 19 marca zgłaszają się również kandydaci na urząd RPO i tu również PiS potrzebuje zdobyć przewagę w Senacie. „A jeśli senator Jan Libicki da się przekonać do poparcia kandydata partii rządzącej na Rzecznika, to czemu również nie na prezesa IPN?” – pyta historyk niegdyś związany z IPN.

W razie kłopotów z przeprowadzeniem swojego kandydata przez Senat, PiS ma jeszcze jedną opcję: nowelizację ustawy. Może sięgnąć po to, co Terlecki zapowiadał już wcześniej, a czego domagało się samo Kolegium, a więc wyprowadzenie z IPN pionu prokuratorskiego (dokładnie rozrysowaliśmy ten scenariusz w styczniu). Ale łatwo wyobrazić sobie, że równie dobrze pretekstem może być ostatni kryzys w Instytucie i np. uzasadniane nim ograniczenie roli prezesa.