Jak ochronić następne wybory w Polsce? Wskazujemy 7 niezbędnych zmian

Uwaga opinii publicznej skupia się dziś na tym, ile obwodowych komisji wyborczych źle policzyło głosy w wyborach prezydenckich oraz czy marszałek Sejmu powinien odebrać przysięgę od Karola Nawrockiego jako prezydenta. Dużo rzadziej słychać o kwestii moim zdaniem istotniejszej, czyli o tym, jak zabezpieczyć kolejne wybory przed fałszerstwami, zagranicznymi wpływami i dezinformacją.

„Widzę to tak” to cykl, w którym od czasu do czasu pozwalamy sobie i autorom zewnętrznym na bardziej publicystyczne podejście do opisu rzeczywistości. Zachęcamy do polemik.

W tym celu niezbędne jest wprowadzenie zmian w kodeksie wyborczym. I chociaż w Koalicji Obywatelskiej powstaje projekt nowelizacji kodeksu, do opinii publicznej docierają informacje o propozycjach, które niekoniecznie dotyczą kwestii najważniejszych.

Dlatego w siedmiu punktach wyliczam, jakich zmian w przepisach potrzebujemy najszybciej. Od 2019 roku monitorowałam przebieg każdej kampanii wyborczej w Polsce. Opisywałam widoczne nieprawidłowości oraz nadużywanie istniejących przepisów. Tego rodzaju praktyka pozwala zauważyć, jakie sytuacje powtarzają się podczas każdego procesu wyborczego i zakłócają jego przebieg. Część opisywanych tu postulatów znajdziemy także w stanowiskach Państwowej Komisji Wyborczej z ostatnich lat.

Tak naprawdę chodzi o proste legislacyjnie i organizacyjnie kwestie. Tylko jeden pomysł wymagałby większego wysiłku, by go wprowadzić w życie. Reszta zmian zależy wyłącznie od woli rządzącej większości.

Postulowane zmiany dałyby bowiem więcej władzy choćby Państwowej Komisji Wyborczej. Za to utrudniłyby politykom (ze wszystkich stron sceny politycznej) prowadzenie kampanii. Czy parlamentarzyści będą w stanie wznieść się ponad własny interes i popatrzeć na przepisy wyborcze z perspektywy państwa, a nie partii?

Siedem kluczowych zmian

Jakich zmian prawnych potrzebujemy najszybciej? Oto siedem kluczowych punktów. Dotyczą one trzech obszarów procesu wyborczego: rejestracji i uprawnień komitetów wyborczych, przebiegu kampanii oraz liczenia głosów. Musimy:

1. Ograniczyć możliwość wskazywania członków obwodowych komisji tak, by mogły to robić tylko te komitety, które zarejestrowały kandydatów.
2. Zwiększyć liczbę obowiązujących podpisów poparcia dla kandydatów.
3. Wprowadzić bardziej precyzyjną kontrolę podpisów poparcia oraz stosować sankcje za ich fałszowanie.
4. Zwiększyć kontrolę przebiegu kampanii wyborczej przez Państwową Komisję Wyborczą.
5. Stworzyć formalne podstawy do kontroli przez PKW reklam wyborczych w internecie oraz źródeł ich finansowania.
6. Ograniczyć płatną agitację wyborczą w taki sposób, aby, jak przed 2018 rokiem, mogły ją prowadzić jedynie komitety wyborcze.
7. Stworzyć przejrzystą procedurę ponownego przeliczania głosów w obwodowych komisjach, w przypadku uzasadnionych wątpliwości.

Co z tymi komitetami?

Pozostaje jeszcze kwestia powoływania członków Państwowej Komisji Wyborczej. To temat bardziej polityczny niż wykonawczy, dlatego nie będę go tutaj analizować. Warto jednak wspomnieć, że posłowie KO pracują nad zmianami w tym zakresie. Mają zaproponować, by w PKW zasiadali wyłącznie sędziowie, i to w większości zgłaszani przez sądy. Teraz w PKW zasiada dwóch sędziów, zaś aż siedmiu jej członków wskazuje Sejm.

Dziś w trakcie całej procedury wyborczej mamy trzy obszary ze słabymi punktami. Część tych słabości jest skutkiem zmian w kodeksie wyborczym, wprowadzonych przez PiS w 2018 roku. Inne pojawiły się, kiedy znaczna część kampanii wyborczej przeniosła się do internetu. Przeanalizujmy je po kolei.

Pierwszy obszar dotyczy rejestracji komitetów wyborczych i kandydatów (odnoszą się do niego postulaty 1, 2 i 3 z siedmiu wskazanych wyżej). Dziś system działa następująco: na początku oficjalnej kampanii wyborczej w PKW rejestruje się komitet. Potrzebuje do tego (w wyborach ogólnopolskich) zaledwie tysiąca podpisów. Taką liczbę podpisów łatwo zebrać. Są w stanie zrobić to nawet niszowe komitety, zwłaszcza że często w zamian za podpisy oferują pracę w obwodowych komisjach wyborczych.

Podpisy w zamian za „pracę”

Układ jest prosty, choć teoretycznie nielegalny: osoba chętna do pracy w komisji przynosi wraz ze swoim zgłoszeniem określoną liczbę podpisów poparcia. Przepisy zakazują zbierania podpisów w zamian za korzyść osobistą lub majątkową. Jednak w minionych latach

Wyglądały one tak jak typowe oferty pracy, z podanymi stawkami wynagrodzenia i wymaganiami. I chociaż w reklamach nie mówiono wprost o tym, że warunkiem uzyskania „pracy” jest dostarczenie określonej liczby podpisów do siedziby komitetu, pojawiały się tam sformułowania choćby o „oczekiwaniu pomocy przy zbiórce podpisów”.

Opisywałam ten proceder zarówno w OKO.press, jak i w raportach z monitoringu kampanii. Niestety, władze wykonawcze na to nie reagowały.

W efekcie małe komitety gromadziły podpisy poparcia bez większego wysiłku. Dzięki nim mogły się zarejestrować w PKW, ale też stworzyć bazę danych ewentualnych swoich zwolenników. Z nieoficjalnych doniesień wiemy również, że listy z podpisami bywały kopiowane, a potem dane z nich przepisywano na listy w kolejnych wyborach. Wtedy wystarczyło podrobić same parafki, aby wypełnić formalny obowiązek. Oczywiście naruszano przy tym prawo, tyle że z wykrywalnością tych naruszeń było słabo.

Jak zmarli popierają kandydatów

Wyrywkowe sprawdzanie list przez członków Krajowego Biura Wyborczego często nie wystarczało do wykrycia procederu. Chyba że pomiędzy jednym a drugim głosowaniem ileś osób z używanych wielokrotnie zbiorów danych zmarło. Wtedy fałszerstwa mogły się nie udać.

Przypomnijmy, że w tegorocznych wyborach prezydenckich PKW stwierdziła znaczne ilości (zazwyczaj po kilka tysięcy) podpisów osób zmarłych, często wiele lat temu, na listach poparcia dostarczonych przez komitety: Dawida Jackiewicza (byłego ministra w rządzie PiS), Wiesława Lewickiego i Pawła Tanajno. Natomiast na listach poparcia Romualda Starosielca stwierdzono wielokrotne wstawianie danych tych samych wyborców czy brak podpisów odręcznych. PKW odmówiła rejestracji tych kandydatów i zawiadomiła prokuraturę, ale nie ma na razie informacji o dalszych losach tych śledztw.

To rzeczywiście ułatwiłoby ich weryfikację, wymagałoby jednak dobrego zabezpieczenia systemu, tak by cyberprzestępcy nie mogli wykraść danych ani wprowadzić list z podpisami nieświadomych obywateli.

Wyższe wymagania dla komitetów

Poza wprowadzeniem elektronicznego systemu potrzebne są jeszcze trzy zmiany prawne. Przede wszystkim członków obwodowych komisji wyborczych powinny zgłaszać tylko te komitety, które zarejestrują kandydatów. Wtedy próg wejścia będzie wyższy. Komitet będzie musiał mieć jakichkolwiek chętnych do startu w wyborach, a niszowe struktury nie będą w stanie zrealizować swoich obietnic o „pracy”.

Ponieważ mówimy o różnych rodzajach wyborów, w tym samorządowych, należałoby doprecyzować, ile list kandydatów musi zarejestrować komitet, by móc zgłaszać chętnych do komisji. Żebyśmy za chwilę nie mieli sytuacji, że w wyborach samorządowych komitet zarejestruje jedną listę w jednej gminie, a członków komisji zgłosi w całym kraju.

Obecne progi są zbyt niskie, co było widać doskonale w wyborach prezydenckich. Najpoważniejsi kandydaci składali nawet po pół miliona podpisów, gdy obowiązujący pułap dla rejestracji to 100 tysięcy. Zmieńmy to. Niech kandydat na prezydenta musi przedstawić co najmniej 200 tysięcy podpisów. A komitet wyborczy, aby dostać rejestrację – 5 tysięcy. Odsieje to natychmiast ludzi z niszowym poparciem społecznym.

Co z fałszowaniem podpisów?

Wreszcie po trzecie: trzeba rozwiązać problem fałszywych podpisów. Dziś mamy taką sytuację, że prokuratura prowadzi śledztwo w sprawie sfałszowania podpisów na rzecz Marka Jakubiaka w kampanii prezydenckiej w 2020 roku. Postępowanie wciąż jest niezakończone, nie ma ani aktu oskarżenia, ani tym bardziej procesu i wyroku.

Mimo to Marek Jakubiak wystartował w wyborach na prezydenta w 2025 roku. Zaś mężczyzna, który publicznie przyznał w rozmowie z dziennikarzami portalu Goniec, że Jakubiak kupił od niego sfałszowane podpisy, był w tegorocznych wyborach pełnomocnikiem innego kandydata na prezydenta, Artura Bartoszewicza.

Formalnie obaj mogli to zrobić, nie było żadnych prawnych przeciwskazań.

Demokracja ze sprawnego systemu rządów staje się farsą, jeśli organy ścigania nie pociągają do odpowiedzialności osób naruszających zasady tego systemu. Czy można tak zmienić przepisy, by taka sytuacja nigdy więcej nie miała miejsca? Można. W tym celu niezbędne byłoby z jednej strony ograniczenie czasu rozpatrywania tego rodzaju spraw przez prokuraturę, na przykład do dwóch lat. Najpóźniej po takim okresie śledczy musiałby albo umorzyć postępowanie, albo skierować akt oskarżenia do sądu.

Z drugiej strony osoba z aktem oskarżenia za fałszowanie podpisów poparcia powinna mieć ograniczoną możliwość startu w wyborach czy reprezentowania komitetu wyborczego, do czasu wydania wyroku przez sąd.

Nadużycia w kampanii wyborczej

Drugi newralgiczny obszar w procesie wyborczym to oczywiście kampania wyborcza – do niej odnoszę się w wymienionych na początku tekstu postulatach 4, 5 i 6. W kampanii nadużycia mnożą się jak grzyby po deszczu, zwłaszcza po tym, jak PiS w 2018 roku zmienił przepisy i umożliwił prowadzenie agitacji wyborczej osobom fizycznym. Usunął też z kodeksu sankcje za prowadzenie agitacji bez takiej zgody, co w praktyce sprawiło, że w takie działania włączyły się także podmioty prawne. Ponieważ ta ostatnia kwestia wywołała wiele dyskusji, wyjaśnijmy, o co dokładnie chodzi.

Otóż nowelizując kodeks wyborczy w 2018 roku politycy tak zmienili jeden zapis, że umożliwili agitację wyborczą wszystkim polskim obywatelom. Wcześniej musieli mieć na to zgodę komitetu wyborczego, teraz nie muszą. Natomiast o podmiotach prawnych (firmach, organizacjach) w tych przepisach w ogóle nie wspomniano. Nigdzie nie zapisano, że mogą one prowadzić taką agitację, ale też jej wprost nie zakazano. Za to usunięto z przepisów ewentualne kary za tego rodzaju działania.

W praktyce wygląda to więc tak, że

Trudno też byłoby jej udowodnić, że łamie prawo, ponieważ w przepisach nie ma zakazu takiego działania. A w Polsce przedsiębiorców obowiązuje zasada: „co nie jest prawem zabronione, jest dozwolone" (art. 8 ustawy Prawo przedsiębiorców). Czyli skoro zakazu brak, można działać.

Reklamy wyborcze? Proste rozwiązanie

W efekcie płatną kampanię wyborczą robią wszyscy, którzy mają chęć i pieniądze. A że ograniczenia finansowe w prowadzeniu agitacji obowiązują wyłącznie komitety wyborcze, zaangażowane firmy i organizacje uprawiają „wolną amerykankę”, publikując, co chcą, jak chcą i za ile chcą.

Wystarczy, że jakiś zagraniczny polityk, biznesmen czy oligarcha porozumie się z partnerem z Polski, przekaże mu pieniądze, a ten zorganizuje kampanię reklamową. I choć z przepisów wynika, że obywatele i podmioty z innych państw nie mogą angażować się w polskie wybory, udowodnienie zagranicznego udziału wymagałoby prześledzenia przepływów finansowych. Oraz jednoznacznego wskazania, że środki wydane na reklamy rzeczywiście pochodziły z zagranicy, a nie były np. środkami własnymi polskiego partnera. A to trudne. Do tej pory żadna służba takiego śledztwa nie przeprowadziła.

Cały ten problem z reklamami można zaskakująco szybko rozwiązać. Wystarczy przywrócić zapisy kodeksowe sprzed 2018 r. Wtedy płatną agitację wyborczą będą mogły realizować tylko komitety. Znikną wówczas spory dotyczące nieoznaczonych reklam wyborczych w internecie, ponieważ te nieoznaczone logiem komitetu będą nielegalne. Wystarczy ukarać tych, którzy je wykupią.

Potrzebujemy „straży wyborczej”

Jednocześnie Państwowa Komisja Wyborcza powinna mieć narzędzia wykonawcze do reagowania na reklamy naruszające przepisy oraz zawierające treści dezinformacyjne.

Będzie kontaktować się z platformami społecznościowymi, współpracować z ABW i innymi służbami, sprawdzać przepływy finansowe, nakładać sankcje na podmioty opłacające takie reklamy oraz informować o zagrożeniach opinię publiczną.

Żyjemy w czasach, gdy kilka fałszywych reklam, szybko rozchodzących się w sieci tuż przed głosowaniem, może mieć wpływ na wyniki wyborów. Wystarczy, że jeden procent wyborców zagłosuje inaczej niż pierwotnie zamierzało.

Tym bardziej nie powinniśmy lekceważyć zagrożenia. Dezinformacja w każdych wyborach będzie coraz poważniejszym problemem, choćby ze względu na błyskawicznie rozwijające się technologie AI.

Nie chodzi zresztą tylko o internet. Przypomnijmy sobie chociażby sytuację z tego roku. W ostatnim dniu przed drugą turą wyborów prezydenckich w Warszawie i okolicach pojawiły się fałszywe banery Rafała Trzaskowskiego, rozwieszane przez jego przeciwników. Działacz pisowskiej młodzieżówki Oskar Szafarowicz w sieci wskazał nawet, kto stoi za tą akcją. Opisaliśmy to w OKO.press.

Transparentność i szybkie reakcje

Jednak system wyborczy nie był przygotowany na taką sytuację. Nie było żadnej oficjalnej reakcji na dezinformacyjne materiały. Nikt nie poinformował, czy można je zdjąć, skoro nie są oznaczone logiem żadnego komitetu wyborczego, czy też zdjęcie ich będzie nielegalne. Zapadła cisza, która działała na niekorzyść Trzaskowskiego. To się nie powinno nigdy powtórzyć, niezależnie od tego, którego kandydata będzie dotyczyć.

Państwo demokratyczne, aby chronić proces wyborczy, potrzebuje dziś stałego monitoringu kampanii i szybkich decyzji, ograniczających rozpowszechnianie fałszywych treści oraz nakładających sankcje.

Trzeba rozszerzyć działanie takiego mechanizmu, oczywiście dbając o transparentność podejmowanych decyzji. Szybkie reagowanie odpowiednich instytucji i przejrzysta komunikacja – to podstawa we współczesnych kampaniach wyborczych, jeśli chcemy, aby demokracja wygrała z dezinformacją.

I wreszcie trzeci obszar, w którym polskie przepisy w obecnym kształcie nie wytrzymują starcia z rzeczywistością. To oczywiście liczenie głosów oddanych podczas głosowania i siódmy postulat z wymienionych na początku artykułu.

Do tej pory nawet nie wiedzieliśmy, że mamy problem w tym obszarze. Dopiero w powyborczej perspektywie 2025 roku okazało się, że w sytuacji wątpliwości co do wyników obliczeń dokonanych przez obwodową komisję wyborczą PKW nie może zarządzić ich ponownego przeliczenia.

Proste ponowne liczenie

A przecież sytuacje mogą być skrajnie różne. Nawet sami członkowie komisji po sporządzeniu protokołu i wprowadzeniu wyników mogą nabrać wątpliwości, tak też zdarzało się przecież ostatnio. Ponowne przeliczenie głosów w przypadku uzasadnionych wątpliwości powinno być procedura prostą, przebiegającą szybko i sprawnie, oczywiście pod nadzorem (na przykład sędziego). Nie powinno być do tego konieczne wszczynanie prokuratorskiego śledztwa.

Wprowadzenie siedmiu zmian, wskazanych w tym tekście, na pewno nie naprawiłoby wszystkich niedociągnięć w polskim prawie wyborczym. Ale wyeliminowałoby ich znaczną część. Niektóre z tych postulatów od lat zgłaszają osoby zajmujące się prawem wyborczym. Były one podnoszone zarówno przez Państwową Komisję Wyborczą, jak i przez ekspertów.

Niestety, choć rządząca dziś koalicja od jesieni 2023 r. miała sporo czasu, by znowelizować kodeks wyborczy, nie zrobiła tego. Efekt tego zaniechania zobaczyliśmy wszyscy po wyborach prezydenckich. Koalicja 15 października planuje zająć się tym dopiero teraz.