Aktywni obywatele, wolne sądy i wolny rynek dzięki TSUE. Czego nas nauczyły sprawy frankowe? [BODNAR]

"Droga przez sądy okazała się w sprawie kredytów »frankowych« dobrym rozwiązaniem. Sądy wypracowały jednolite orzecznictwo, banki się nie zawaliły. Są gotowe do ugód, mają na nie rezerwy. Zadziałał normalny mechanizm rynkowy” – mówi prof. Adam Bodnar, były RPO.

“Równolegle z procesem upodmiotawiania obywatelskiego sądy uczyły się, czym jest ich niezależność. Oczywiście kryzys praworządności kładzie się na to cieniem, bo sądy nie mają instytucjonalnych gwarancji tej niezależności. Ale sędziowie zrozumieli, jaką mają władzę w tym kraju. Że mają realne instrumenty w rękach i mogą dyscyplinować zarówno władzę, jak i banki. A że po ich stronie jest prawo europejskie i TSUE, to tym lepiej dla nas".

Jak to możliwe, że dało się rozwiązać problem “franków”?

Sprawa kredytów “frankowych” i odwrócenia się losu kredytobiorców wygląda z wierzchu na strasznie skomplikowaną i zawiłą sprawę prawno-finansową. No bo wypowiadał się tu i Trybunał Sprawiedliwości UE, Sąd Najwyższy, kancelarie prawne, związki finansistów i bankierów.

To – razem z osobami bliskimi – daje kilkaset tysięcy osób, które podjęły decyzję, która jeszcze w 2016 roku wydawała się straceńcza.

Sprawy w sądach dotyczą dziś 40 proc. czynnych umów “frankowych”

Oczywiście ogromne znaczenie dla tych decyzji miała sprawa “frankowa” wygrana przez państwa Dziubaków w 2020 r. (na zdjęciu w chwili ogłaszania wyroku) i to, że polski sąd zwrócił się przed tym z pytaniem prejudycjalnym do TSUE. Kolejne wyroki Trybunału wyjaśniły, jak zgodnie z prawem europejskim należy ważyć racje w sytuacji, gdy do umowy “frankowej” bank wpisał klauzule abuzywne, i co zrobić z taką umową.

W skrócie: kredyty “frankowe” były ryzykownymi instrumentami finansowymi, ale nie ma powodu, by ryzyko to ponosił wyłącznie klient banku.

Ale proces kwestionowania umów “frankowych” zaczął się długo przed 2020 rokiem.

Miał – kiedy patrzy się wstecz – trzy etapy.

• Najpierw kredytobiorcy liczyli na pomoc państwa, rządu. Dawali się kusić politykom obiecującym, że sprawę załatwi się ustawą. Tak było mniej więcej do roku 2016.
• Potem zaczęli się orientować, że muszą podjąć działania i sami zaczynali szacować ryzyko. Powstawała sieć wymiany informacji, grupy i stowarzyszenia. To się działo co najmniej od roku 2017
• W końcu środowisko prawnicze gwałtownie douczyło się z prawa europejskiego i z tego, na czym w Unii opiera się ochrona konsumentów. Wyraźne ślady tego procesu można wychwycić od 2018-19 roku.

Cały ten proces wymagał zakwestionowania wyobrażeń o świecie wyniesionych z lat 90.:

(w wersji bardziej eleganckiej: “instytucje finansowe reprezentują ważniejszy interes społeczny niż poszczególni klienci”).

Zatem – choć z punktu widzenia finansistów obecny stan spraw “frankowych” opisuje się słowami “bomba wybuchła”, to analizując problem w kategoriach społecznych, można powiedzieć: “bomba została rozbrojona”.

Etap 1. Albo ustawa, albo was rozliczymy. Do więzienia z Radą Polityki Pieniężnej

Kiedy kredyty “frankowe" (czyli denominowane albo indeksowane do waluty obcej) osiągały szczyt popularności w 2008 r., frank szwajcarski kosztował 2 zł. Dziś to jest 4,6-4,5 zł. A po “czarnym czwartku” 15 stycznia 2015 r., kiedy Narodowy Bank Szwajcarii uwolnił kurs franka, przebijał pułap 5 zł.

Wartość kredytów gwałtownie wzrosła i kredytobiorcy ze zgrozą odkryli, że często znacznie przewyższa ono wartość mieszkania. A właśnie startowała kampania prezydencka. Andrzeja Dudy, który obiecał, że jak zostanie prezydentem, zaproponuje ustawę z korzystnym dla “frankowiczów” mechanizmem przewalutowania. W 2016 r. powstało kilka projektów, ale żaden nie zostaje przyjęty. “Sektor bankowy głęboko wierzył, że na sali sądowej będzie górą i pozwy frankowiczów uda się zneutralizować. Początkowo faktycznie tak było, więc bankowe lobby robiło wszystko, aby zablokować ustawowe rozwiązanie problemu” – przypomina Bartek Godusławski, w “Business Insider Polska”

Symbolicznym schowaniem ustawowych pomysłów do szuflady jest wypowiedź Jarosława Kaczyńskiego z 10 lutego 2017 r.:

"Myślę, że [frankowicze] powinni wziąć sprawy we własne ręce i zacząć walczyć w sądach”.

Warto pamiętać, że w tym momencie PiS zaczęło się dobierać do sądów w nadziei, że będą orzekać po myśli władzy. Rekomendacja, by iść do sądów w sprawie banków, choć z tego środowiska wywodził się premier, brzmiała więc jak ponury żart.

Maleńki wgląd w to, co myśleli wtedy “frankowicze”, dają organizowane w 2017 r. przez RPO spotkania informacyjne.

Po zawaleniu się pomysłu na ustawę RPO był zasypywany wnioskami o pomoc. Tymczasem formalnie nic nie mógł zrobić: nie ma prawa włączać się w spory między prywatnymi podmiotami, nie ma inicjatywy ustawodawczej. Tyle że w jego Biurze pracują eksperci od prawa konsumenckiego i finansowego – bo ma prawników od wszystkich dziedzin prawa. RPO może więc informować o tym, jakich przepisów można użyć, walcząc o swoje.

“Ktoś mi na początku powiedział, że rolą RPO jest bycie takim Robin Hoodem. Że chodzi o to, by wykorzystywać wiedzę i możliwości, by wspierać słabszych uczestników runku” – mówi teraz ówczesny RPO prof. Adam Bodnar

“Nigdy szczerze nie wierzyłem w możliwość powstania skutecznej ustawy, która objęłaby cały problem kredytów »frankowych«. Bo nikt nie był w stanie oszacować realnych kosztów takiego ruchu, a chodziło o kwoty, których nie było w budżecie obciążanym wydatkami socjalnymi PiS”.

RPO wraz z Rzecznikiem Finansowym, a potem także UOKiK i lokalnymi, samorządowymi rzecznikami konsumentów, zaczął wiec organizować spotkania w Polsce, w kilkunastu miejscowościach, od Olsztyna po Wrocław. Na spotkania, mimo że nie były nigdzie porządnie reklamowane, przychodziło po 200-300 osób (w sumie około 3 tysięcy).

Brałam udział w tych spotkaniach jako urzędniczka Biura RPO.

Ludzie byli wściekli. Domagali się rozliczeń. Ukarania Rady Polityki Pieniężnej, powywieszania wszystkich urzędników, łącznie z tymi, którzy organizowali spotkanie. Domagali się, żeby “ktoś coś zrobił” z ich umowami. Część już była pod kreską, inni się bali, że za chwilę nie będą w stanie spłacić kredytów.

Etap 2. Czy moje działanie może coś dać?

Eksperci od prawa finansowego mówili na tych spotkaniach: istnieje bezpłatna ścieżka rozwiązania sporu z bankiem. Trzeba ją wykorzystać.

• Złożyć reklamację do banku,
• a po jej odrzuceniu – wystąpić o interwencję do Rzecznika Finansowego.
• Ona niekoniecznie będzie skuteczna, ale człowiek dostanie prawną dokumentację w swojej sprawie. W ten sposób ominie pierwszą rafę – że “się nie zna”. Obniży też koszty ewentualnego procesu.
• A jeśli do niego dojdzie, Rzecznik Finansowy może przygotować coś, co dla niepoznaki nazywa się “istotnym poglądem”, a jest tak naprawdę napisaną dla konkretnej umowy analizą ekspercką znajdujących się w niej błędów.

Ten system skutecznie działa w całej Europie. Instytucje finansowe oferują produkty z różnymi kruczkami. W razie problemów ludzie natychmiast zgłaszają to do instytucji rzeczniczych, a te reagują. System opiera się na masowości skarg: wtedy od razu wiadomo, jaka jest skala problemu, reakcja instytucji państwa jest odpowiednio mocna, a przedsiębiorcy korygują swoje zachowanie.

Odpowiedź sali: wrogie milczenie. I okrzyk z tylnych rzędów “to nic nie da”

To wtedy do ekspertów dociera, że nie wystarczy wiedzieć. Trzeba umieć opowiedzieć. I że pierwszą przeszkodą do wzięcia jest napisanie reklamacji do banku.

“Bo jaką mam gwarancję, że bank mnie wtedy nie ukarze?” – pytają ludzie.

Kalkulacja banków była więc prawidłowa: ludzie nic nie zrobią, sprawę trzeba tylko przeczekać.

Reakcją ekspertów od RPO i RF była jednak natychmiastowa zmiana języka.

Reagując na nastrój sali, porzucili język specjalistyczny – taki, w którym świat dzieli się na ekspertów i zwykłych ludzi, i przeszli na język obywatelski, w którym sprawczość rozdzielona jest po równo. Mówili o sensie zbiorowego, oddolnego działania. Przekonywali, że reklamacja to nie wyzwanie rzucone potężnej instytucji, ale normalny sposób dochodzenia racji. Także w imieniu tych, którzy reklamacji nie złożą, bo nie mają sił ani środków.

I że najgorsze jest nie zrobić nic. A droga sądowa nie oznacza podejmowania nieodpowiedzialnego ryzyka.

“Wykorzystanie drogi sądowej nie tylko pozwoliło upodmiotowić obywateli. W taki sposób mogli naprawić swoje umowy kredytowe ci, którzy naprawdę byli zdeterminowani. Nie było tak, że władza dawała każdemu, »jak leci«. Przy okazji finansowe konsekwencje naprawy tych umów zostały rozciągnięte w czasie” – mówi Bodnar. – “Pozwoliło to bankom na tworzenie rezerw na naprawianie umów. W to, że przyznanie racji kredytobiorcom sprawi, że cały system się zawali, nigdy nie wierzyłem. Bo im więcej było tego pohukiwania, to tym lepiej wyglądała sytuacja banków w Polsce”.

Warto przypomniec, że banki prowadziły cały czas kampanię, której celem było utrwalanie biernej postawy kredytobiorców (że sprawa nie do wygrania, a jakby jednak doszło do unieważnienia umowy, to trzeba będzie zapałcić za „wykorzystanie kapitału”). Tyle że skutecznie odpowiedziął na TSUE, a wcześniej – podważał sens tej argumentacji Arkadiusz Szcześniak ze Stowarzyszenia Stop Bankowemu Bezprawiu.

Co się stało, że „efekt mrożący” nie miał miejsca?

To jak się pisze reklamację?

Na spotkaniu we Wrocławiu wiosną 2017 r. kilkaset osób wzięło kartki papieru kancelaryjnego i pisało projekty swoich reklamacji. “Jak to się adresuje?” “Jaki ma być tytuł?” “A jak umowa jest z byłym mężem, to on też się ma podpisać?”.

Kilkuset uczestników wszystkich spotkań rzecznikowskich napisało potem prawdziwe reklamacje i wysłało je do banku.

Widać to po statystykach Rzecznika Finansowego. W 2016 r. dostał 453 wnioski o interwencje, rok później – aż 889. A takie wnioski można skierować dopiero po “wyczerpaniu drogi reklamacyjnej”, czyli po odebraniu z poczty pisma, że bank nie uwzględnia reklamacji.

Do końca I kwartału 2023 r. o takie interwencje w sprawach “frankowych” wystąpiły w sumie 2903 osoby. To jest kropla wobec ponad 130 tys. pozwów – ale to 2903 spraw “frankowych” przerobionych na wnioski i postulaty zmiany napisane w języku prawniczym i finansowym. 2903 dokumentów, które krążą w przestrzeni publicznej

Tak samo rośnie liczba “istotnych poglądów”, czyli fachowych opinii dla sądu napisanych przez ekspertów Rzecznika Finansowego, a dotyczących konkretnej umowy frankowej, z którą człowiek poszedł do sądu.

• W 2016 roku takich opinii RF napisał – na wniosek obywateli – 160, w 2017 – 400, a w 2018 – 744.
• Od 2017 roku do teraz eksperci Rzecznika Finansowego przygotowali 2 908 istotnych poglądów.

Bodnar: “Nasze spotkania zbiegły się ze zmianą sposobu pozyskiwania przez ludzi informacji o przysługujących im prawach. Myśmy też się wtedy zdecydowali, żeby wszystko wrzucać do sieci: instrukcje, tłumaczenia, całe fragmenty argumentacji prawnej. Wyprzedzaliśmy tu kancelarie prawne, a byliśmy też wiarygodni – bo było jasne, że nasze informacje nie służą ściąganiu uwagi klientów".

Spotkania organizowane w 2017 r. eksperci kończyli, mówiąc, że fala reklamacji i pozwów może zmienić dynamikę relacji banki-klienci. “Zobaczycie, że jeśli zaczniemy działać, to za 5 lat banki zaczną proponować ugodę. Będą ugody reklamować. Ale musicie zrobić pierwszy krok”.

I co mamy dziś?

Tak wygląda kampania prowadzona przez Związek Banków Polskich:

Etap 3 – prawnicy uczą się prawa europejskiego

Mniej więcej rok po uruchomieniu kampanii informacyjnej o tym, jak działa w Polsce system pomocy konsumenckiej, zaczynają się organizować prawnicy. Rośnie liczba kancelarii prawnych wyspecjalizowanych we “frankach”. Eksperci od prawa konsumenckiego i finansowego z instytucji publicznych spotykają się z przedstawicielami organizacji “frankowiczowskich”.

Prawnicy konkludują: żeby ludzie mieli szanse w sporach z bankami, wszyscy prawnicy muszą się szkolić w prawie europejskim.

Sędziowie muszą poradzić sobie z problemem spraw “frankowych”.

• Z tym, że przywykli do stawiania interesu całej gospodarki nad prawami jednostki. Tymczasem takie podejście, zrozumiałe w czasach kryzysu i przebudowy gospodarki w latach 90., teraz nie ma uzasadnienia. Zwłaszcza że prawo europejskie wyraźnie wskazuje, jak brać w obronę konsumentów
• Po drugie, sędziowie muszą zdać sobie sprawę, że często ulegają złudzeniu, że osoby wykształcone, w tym prawnicy czy nawet historycy, mogą być uważani za w pełni dobrze poinformowanych o warunkach kredytu. I dobrze rozumieli konsekwencje podpisania takiej umowy kredytowej. Tak nie jest i na całym świecie po kryzysie 2008 r. zmieniło się podejście do tego, co to znaczy być „dobrze poinformowanym” w sprawie bardzo skomplikowanych umów finansowych.
• Po trzecie – bardzo wielu prawników skończyło studia, zanim zaczęło być tam wykładane prawo europejskie. Prawnicy, w tym sędziowie, uczą się go, ale w interesie wszystkich warto ten proces przyspieszyć. Nie chodzi tu tylko o szkolenia specjalistyczne (np. w zakresie rozumienia tego, czym są klauzule niedozwolone, czyli abuzywne w umowach), ale też jak wygląda europejskie podejście do praw konsumenta, jak wyrównuje się szanse stron w takim sporze.
• Banki wykorzystują też niekorzystną dla klientów sądową praktykę, by na powoda przerzucać obowiązek przedstawienia dokładnych wyliczeń roszczeń. A także to, że w sprawach „frankowych” rozbieżność orzecznictwa jest ogromna.

17 września 2019 r. zaczyna prace Forum Konsumenckie przy Rzeczniku Praw Obywatelskich. Członkowie Komisji to nie tylko praktycy prawa, naukowcy, ale również strona społeczna – przedstawiciele organizacji wspierających i broniących konsumentów.

“To już było nie tylko wzmacnianie społeczeństwa, ale i prawników – przez argumenty prawne i prace ekspertów. A także dlatego, że RPO zaczął przystępować do spraw frankowych przed sądami i przed TSUE” – mówi Bodnar. „Ta zmiana była możliwa, bo do zespołu RPO dołączył wiosną 2019 roku jako zastępca Rzecznika prof. Maciej Taborowski”.

W sierpniu 2020 r. dzięki Forum dwie strony sporu: banki i konsumenci wykładają swoje racje w sposób charakterystyczny dla społeczeństwa obywatelskiego. Daleko odeszliśmy od oświadczenia prezesa Kaczyńskiego, że chodzi w sprawach frankowych o dobre samopoczucie “międzynarodowego świata finansowego”.

Prezes mBanku Cezary Stypułkowski pisze do honorowej przewodniczącej Forum prof. Ewy Łętowskiej:

“Aktualna wielkość mieszkaniowych kredytów waloryzowanych wynosi ponad 120 mld złotych, co stanowi ekwiwalent około 6 proc. polskiego PKB. Według szacunków Związku Banków Polskich łączna strata zaangażowanych w te kredyty polskich banków wyniosłaby przy założeniu powszechnego zastosowania rekomendacji Rzecznika Generalnego [TSUE]

Takie potencjalnie mogą być skutki zastosowania całkowicie sprzecznej z zawartymi umowami, całkowicie sztucznej i nieznanej w rzeczywistości ekonomicznej formuły wstecznego, przymusowego zamienienia kredytów waloryzowanych na kredyty w złotych przeliczone według kursu z dnia zawarcia umowy i zastosowania do ich oprocentowania stawki procentowej z innego obszaru walutowego".

Prof. Ewa Łętowska odpowiada prezesowi mBanku:

“Prawo cywilne i handlowe wbrew temu, co samo deklaruje i czego od niego oczekujemy, bywa wykorzystywane patologicznie i instrumentalnie w służbie zysku, polityki czy rozrywki, w egoistycznym interesie tego, kto potrafi chytrze się nim posługiwać.

Prawo, z którego granicami umiejętnie się eksperymentuje, wyeksploatowane interpretacyjnie do granic cierpliwości i wydolności intelektualnej sędziów, bywa samo w sobie instrumentem legal harassment, kierowanego przeciw słabszym uczestnikom rynkowych gier”.

Całość tej fascynującej korespondencji jest dostępna tu: https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/kredyty-frankowe-list-prezesa-mbanku-cezarego-stypulkowskiego-i-odpowiedz-prof-ewy-letowskiej

No i mamy w końcu wolny rynek

Bodnar: “Po latach można się cieszyć, że mamy dziś porządny rynek kancelarii prawniczych, jest jednolita linia orzecznicza, a blokady ze strony banków się nie udały. Myśmy przy tym od początku powtarzali, że spór zawsze można zakończyć ugodą. Dziś banki zaczęły w to wchodzić – bo są rzeczywiście na to przygotowane. Mają rezerwy. Stało się to, co powinno się stać w normalnej gospodarce rynkowej.

Zresztą komercyjne kancelarie są tu naturalnymi pośrednikami. Najbardziej wygrały na tym te, które pierwsze zauważyły problem”.

OKO.press: Zaszła społeczna zmiana?

“Film »Banksterzy« z 2020 r. też się nie wziął z powietrza. To emocja społeczna sprawiła, że ktoś zobaczył problem, napisał scenariusz, zebrał pieniądze na produkcję. To był dłuższy proces, który dużo nauczył polskie społeczeństwo. Nauczył dochodzenia do praw obywatelskich.

Bałem się, że w momencie, gdy duża część banków jest w sektorze publicznym, to będzie nacisk na regulatora i na sądy, by im odpuścić »w interesie publicznym«. Na szczęście tak się nie stało. Sądy zachowały zaś niezależność (to jedna z tych spraw, w których okazały się wyraźnie odporne na naciski władzy i gotowe stanąć po stronie obywateli: sprawy frankowe, dezubekizacja i zatrzymania przez policję).

Prawa konsumenckie weszły do świadomości społecznej? Tak jak prawa kobiet, osób z niepełnosprawnościami i osób nieheteronormatywnych?

Jest zasadnicza różnica między prawami w relacjach prywatnych a prawami zapisanymi w konstytucji. Ale jak ludzie wiedzą, jak dochodzi się praw prywatnych, to skuteczniej upominają się o prawa i wolności konstytucyjne. U wójta czy na policji. I sądy na to zareagowały.

Bo czy w 2015 roku komuś by do głowy przyszło, że sądy będą przyznawać po kilkanaście tysięcy złotych za bezprawne pozbawienie wolności przez policję w czasie zgromadzenia publicznego? A tak jest teraz.

Równolegle z procesem upodmiotawiania obywatelskiego sądy uczyły się, czym jest ich niezależność. Sędziowie zrozumieli, że mogą dyscyplinować zarówno władzę, jak i banki. A że po ich stronie jest prawo europejskie i TSUE, to tym lepiej" – mówi Adam Bodnar.

A zaczęło się od tych, którzy zdecydowali się iść do sądu w sprawie kredytu, który okazał się pułapką.