Ambasadorowie mafii – jak dzisiaj włoska Cosa Nostra korumpuje polityków [WYWIAD]

Po rozmowie o lokalnym działaczu antymafijnym Peppinie Impastacie, o czasach zimnej wojny i taktycznego sojuszu włoskiego tronu z mafią, czas na przyjrzenie się włoskiej polityce i jej obecnej relacji ze zorganizowaną przestępczością. Od Sycylii po rzymskie przedmieścia prześledzimy losy najbardziej znanych ambasadorów mafii wśród włoskich elit.

Co łączy testament Berlusconiego i historię całuśnego prezydenta Sycylii? Jak daleko sięgają macki przestępczej ośmiornicy? Szukamy odpowiedzi na te pytania w rozmowie z Davide Mattiellem*, byłym parlamentarzystą i działaczem antymafijnym z Turynu.

Mafia zastrasza państwo

Wojciech Łobodziński, OKO.press: Naszą poprzednią rozmowę zakończyliśmy stwierdzeniem, że wraz z początkiem lat 90. i końcem zimnej wojny, a także upadkiem tradycyjnych elit politycznych, Włoskiej Partii Komunistycznej i Chrześcijańskiej Demokracji, państwo włoskie zerwało swoją współpracę z mafią. Wehikułem interesów dawnego układu stały się jednak nowe siły polityczne. Gdzie powinniśmy zacząć tę opowieść?

Davide Mattiello: Na początek ważne zastrzeżenie: związki mafijno-polityczne, jeśli nie zostały potwierdzone wyrokiem sądu, muszą być traktowane z dystansem i ostrożnością. Nawet jeśli działania polityczne i sposób prowadzenia interesów danej osoby budzi wątpliwości.

Możemy jednak mówić o skazanych prawomocnie politykach, którzy swoje kariery często zaczynali w latach 70-80., a następnie odgrywali ważne role na początku ostatniej dekady XX wieku. A tą zapoczątkowała we Włoszech seria ataków terrorystycznych.

Zerwanie współpracy włoskiego państwa z Cosa Nostrą miało niezwykle brutalny przebieg. Prócz sędziego Giovanniego Falconego, jego żony i trzech policjantów z ochrony, którzy zginęli 23 maja 1992 roku w ataku bombowym, walkę z mafią życiem przypłaciło aż 19 innych osób, a ponad setka została ranna. 19 lipca tego samego roku mafia przeprowadziła zamach terrorystyczny na Via D'Amelio w Palermo, w którym zginął sędzia Paolo Borsellino i pięciu chroniących go agentów.

Ataki te nie były wymierzone tylko w przedstawicieli państwa. W nocy z 27 na 28 maja 1993 roku na via dei Georgofili we Florencji, w pobliżu Galerii Uffizi, wybucha samochód wypełniony 277 kilogramami materiałów wybuchowych. Śmierć ponosi pięć osób, a kolejnych czterdzieści zostaje rannych

Celem było zastraszenie społeczeństwa, mafiosi przeszli tutaj samych siebie. Potem miała jeszcze miejsce masakra na Via Palestro w Mediolanie. 27 lipca 1993 roku eksplozja bomby samochodowej w pobliżu Galerii Sztuki Nowoczesnej i Pawilonu Sztuki Współczesnej zabiła pięć osób i raniła kolejne dwanaście. Mafia zaatakowała dziedzictwo artystyczne Włoch. Był to terror w czystej postaci.

Czterdzieści minut później sterroryzowano Rzym. O godzinie 00:03 samochód-bomba eksplodował w pobliżu bazyliki San Giovanni in Laterano i Pałacu Laterańskiego, kolejny atak został przeprowadzony pięć minut później w pobliżu kościoła San Giorgio in Velabro; dwadzieścia dwie osoby zostały ranne.

To wszystko miało miejsce w momencie prawdziwego trzęsienia ziemi we włoskiej polityce, a więc afery Tangentopoli.

Na polski tłumaczonej jako Łapówkogród, wykrytej dzięki śledztwie o równie wdzięcznej nazwie, Mani pulite, Czyste ręce.

W ramach postępowań prokuratorskich z lat 1992-94 ujawniono system powiązań polityków i biznesmenów oraz znaczącą skalę łapówek na samych szczytach włoskich elit. Przedmiotem śledztwa było ponad 150 firm i kilkudziesięciu polityków, w większości reprezentantów Włoskiej Partii Socjalistycznej – która w czasach zimnowojennych należała do obozu zachodniego, skupionego wokół Chrześcijańskiej Demokracji – oraz chadecji. Symbolem afer został Bettino Craxi, były premier z ramienia socjalistów.

Ale również siedmiokrotny premier i przywódca Chrześcijańskiej Demokracji Giulio Andreotti, który został zmuszony do likwidacji swojej partii.

Wszystkie partie tzw. Pierwszej Republiki zostały w ramach tej afery uśmiercone. Miało to miejsce zaledwie kilka miesięcy przed pierwszymi bombami w Palermo – rezultaty śledztwa Mani pulite zostały ujawnione 17 lutego 1992 roku.

Jest tu ciekawy zbieg okoliczności. Logicznie na to patrząc, choć nadal pozostając w świecie hipotez i domysłów, możemy stwierdzić, że nie ma nic lepszego niż zastąpienie dużego problemu jeszcze większym. W ten sposób możemy przenieść uwagę opinii publicznej z jednej kwestii na drugą. To, że bomby zaczynają wybuchać w maju 1992 roku, a następnie zbierają krwawe żniwo przez cały kolejny rok, każe postawić tutaj również takie pytanie.

Nie mamy jednak dostatecznych dowodów, aby mówić wprost o swego rodzaju organicznej kontynuacji, jeśli chodzi o wpływ mafii na włoską politykę.

Ambasador mafii – w biznesie i w polityce

W takim razie co możemy na ten temat powiedzieć z całą pewnością?

Przynajmniej w jednym przypadku istnieje sądowo udowodniony trop. Jedna z sił politycznych z tamtych lat, powstała na gruzach starego układu, posiadała wśród swych założycieli osobę związaną z sycylijską Cosa Nostrą. A była to partia, która miała decydujący wpływ na włoską politykę, w szczególności na siły centroprawicowe: Forza Italia. Jednym z jej założycieli był Marcello Dell’Utri, od początku u boku Silvia Berlusconiego.

Forza Italia była polityczną manifestacją jego imperium ekonomicznego, mającego swe udziały w rynku wydawniczym, filmowym, ale też bankowym – grupy Fininvest S.p.A, jednego z najważniejszych włoskich koncernów medialnych.

To holding rodziny Berlusconich. W jego rękach znajdują się m.in. stacje telewizyjne Canale 5, Italia 1 i Rete 4, a od 1986 do 2017 roku również klub piłkarski A.C. Milan.

Gdy mówimy Braciach Włochach, czy Lidze, a więc partiach rządzących razem z Forza Italia dzisiejszymi Włochami, niewyobrażalnym byłoby pominięcie wspólnego rodowodu wszystkich tych centroprawicowych formacji politycznych. Bez Fininvestu i ludzi skupionych wokół Berlusconiego nie mielibyśmy o czym rozmawiać. Wszystkie drogi na centroprawicy prowadzą do jednego źródła, właśnie do tej firmy i jej ramienia politycznego, Forza Italia.

Był on możliwy dzięki nieustannej pracy mediów, telewizji, radia, gazet, filmów czy wydawnictw, a szczególnie pieniędzy Fininvestu. Od początku swojej kariery Berlusconi swymi działaniami normalizował siły postfaszystowskiej prawicy – najpierw Sojuszu Narodowego pod wodzą Gianfranca Finiego, a potem Braci Włoch – legitymizował jej powrót do mainstreamu, a w końcu do władzy.

Cały ten proces nazywany jest normalizzazione, a więc normalizacją faszyzmu, czy też może faszystowskiego dziedzictwa.

Można wręcz stwierdzić, że chodzi tu o pewnego rodzaju oswajanie z mainstreamem sił wrogich porządkowi współczesnych Włoch. Podobnie jak z Meloni, Berlusconi postąpił z Ligą Północną, a więc poprzedniczką obecnej partii Salviniego pod wodzą Umberta Bossiego, gdy stworzył z nią rząd w latach 1994-95. Wtedy była to partia secesjonistyczna, wroga idei zjednoczonych i demokratycznych Włoch.

Wracając jednak do Cosa Nostry – Marcello dell’Utri został skazany za działalność mafijną. Jego rolą było przez dziesięciolecia reprezentowanie interesów Cosa Nostry w ramach Fininvestu i Forza Italia. W biznesach Berlusconiego działał od roku 1974.

Mafijne powiązania działaczy Forza Italia były przedmiotem śledztw dziennikarskich, sądowych batalii, debaty publicznej. Już pierwsze książki o imperium Fininvestu z lat 90. opisywały szemrane interesy Berlusconiego i ludzi wokół niego. Wszystko to na nic. Włochy potrafią przetrawić: mafię, wyrok za malwersacje, państwowy pogrzeb, żałobę narodową po jego śmierci.

Dell’Utri został skazany w 2014 roku z paragrafu art. 416-bis kodeksu karnego, a więc z tzw. pomocnictwa zewnętrznego w związku o charakterze mafijnym na siedem lat więzienia, z których odsiedział cztery, a rok spędził w areszcie domowym. W kwietniu 2018 roku, mając już 76 lat, otrzymał nowy wyrok w pierwszej instancji, dwanaście lat pozbawienia wolności, ale we wrześniu 2021 roku został uniewinniony w apelacji.

Mówiono na niego Ambasador Mafii. Na czym polegała jego rola?

W 1994 roku założył wraz z Berlusconim i Cesare Previtim Forza Italia. W 1996 roku został wybrany do włoskiej Izby Deputowanych, niższej izby włoskiego parlamentu, aby następnie w 1999 roku dołączyć do Parlamentu Europejskiego. W wyborach powszechnych w 2001 roku został senatorem, a w 2006 i 2008 roku uzyskał reelekcję.

Cały czas poruszał się więc po szczytach władzy.

Tak. Jednak już w 1996 roku Salvatore Cancemi, mafijny pentito [skruszony, odpowiednik polskiego świadka koronnego – przyp. WŁ] oświadczył, że Berlusconi i Dell'Utri byli w bezpośrednim kontakcie z mafijnym bossem Totò Riiną. Te kontakty miały doprowadzić do uchwalenia przepisów korzystnych dla Cosa Nostry, w szczególności w sprawie surowego reżimu więziennego 41-bis. Cosa Nostra miała wspierać Forza Italia w zamian za polityczne przysługi. Po dwuletnim dochodzeniu sędziowie zamknęli śledztwo. Nie znaleźli dowodów na potwierdzenie kontaktów Berlusconiego z Riiną.

Według innego mafijnego współpracownika wymiaru sprawiedliwości, Antonina Giuffrè – aresztowanego w 2002 roku – mafia zwróciła się do Forza Italia, aby ta po upadku Chrześcijańskich Demokratów dbała o jej interesy. Według Giuffrè Dell'Utri był pośrednikiem w szeregu działań legislacyjnych mających na celu złagodzenie presji na mafiosów w zamian za wsparcie wyborcze. Jednak i jego zeznania zostały przez sąd odrzucone.

Pomimo tego od 2004 roku Dell’Utri był sukcesywnie skazywany przez kolejne instancje włoskiego wymiaru sprawiedliwości.

To właśnie tam opisano go jako ambasadora interesów mafii. Sąd stwierdził, że działał on jako łącznik między bossami mafijnymi Stefanem Bontade, Toto' Riiną, Bernardem Provenzanem a Silviem Berlusconim. Jedną z obciążających okoliczności było zatrudnienie mafioza Vittoria Mangana jako stajennego w willi Berlusconiego w Arcore.

Skruszony mafioso Salvatore Cancemi ujawnił, że Fininvest, za pośrednictwem Dell'Utriego i Mangana płacił Cosa Nostrze 200 milionów lirów (100 000 euro) rocznie.

Ponoć Mangano miał chronić rodzinę Berlusconiego przed działaniami konkurencyjnych organizacji przestępczych.

Włoski Sąd Najwyższy w 2014 roku ostatecznie potwierdził wyrok siedmiu lat więzienia dla Dell'Utriego za pośredniczenie między sycylijską mafią a mediolańską elitą biznesową, w tym firmami Berlusconiego w latach 1974-1992.

Przed wyrokiem Dell'Utri zdążył zbiec do Libanu. Został złapany w ramach wspólnej akcji Interpolu i libańskiej policji. Namierzono go w luksusowym hotelu w Bejrucie.

To była postać jedyna w swoim rodzaju. Potwierdza to testament Berlusconiego, który zapisał mu 30 milionów euro.

Dell’Utri jest jedyną osobą wymienioną w testamencie nie będącą ustawowym spadkobiercą Il Cavaliere. „Kiedy notariusz zadzwonił do mnie dziś rano, byłem zszokowany tą wiadomością. Nie spodziewałem się tego, ponieważ nie był mi nic winien” – skomentował były senator. I dodał: ”Dla mnie był jak brat. Znaliśmy się ponad sześćdziesiąt lat. Zawsze mi pomagał. Nawet na uniwersytecie dawał mi notatki". Możemy przeczytać na portalu Il Giorno, w artykule, który bez cienia żenady zaczyna się od słów, że nawet z zaświatów Berlusconi potrafi zaskakiwać swoich przyjaciół.

Mówi się, że to premia za wierność. Dell’Utri jest już na wolności, wrócił do życia publicznego, a nawet politycznego. Z punktu widzenia reputacji jego współpraca z mafią nic go nie kosztowała. Dosłownie NIC! Tak jak mówiłem, Włochy zniosą wszystko.

Buzi Buzi milczący jak grób

Poza Dell’Utrim mamy jeszcze cały wachlarz przykładów osób skazanych za współpracę z mafią, powiązanych z polityką, a dokładniej z centroprawicą. Jak Salvatore „Totò” Cuffaro, związany od studenckich lat z chadecją, a następnie z różnymi innymi wcieleniami centroprawicy, były prezydent Sycylii i senator Republiki Włoskiej, który dzięki temu, że w więzieniu nikogo nie zdradził, po wyjściu był witany niczym bohater… Prawdziwy bohater!

Wszystko zaczęło się od tego, że w październiku 2007 roku asystent prokuratora Giuseppe Pignatonego zażądał kary ośmiu lat pozbawienia wolności dla Cuffara za pomoc dla Cosa Nostry.

Koniec końców został skazany prawomocnie w 2011 roku na karę więzienia i zakaz pełnienia funkcji publicznych. Jednak wcześniej, podczas apelacji, Unia Centrum wzięła go na listy w wyborach powszechnych w 2008 roku i został ponownie wybrany na senatora.

Gdy wyszedł, założył nową partię polityczną, Democrazia Cristiana Sicilia, która zalicza sukcesy w lokalnych wyborach! Mówimy o człowieku, który przez lata korumpował urzędników, policjantów i przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości.

W dodatku o dość wdzięcznym przezwisku, Vasa, Vasa, po sycylijsku Buzi, Buzi… Sam twierdzi, że wycałował jedną czwartą mieszkańców wyspy. Sycylijczycy tradycyjnie witają się, całując w oba policzki.

Nieekstradowalny Kalabryjczyk

Kolejną postacią, tym razem z Kalabrii, jest Amedeo Matacena. To kalabryjski Marcello Dell’Utri w odpowiednio mniejszej skali. Był on również jednym z założycieli Forza Italia w Kalabrii, gdzie, co ważne, nie działa sycylijska Cosa Nostra, lecz lokalna ’Ndràngheta.

Rodzina Mataceny to armatorzy – monopoliści na rynku ruchu morskiego, głównie turystycznego, między Kalabrią a Sycylią.

W 1994 roku Matacena został posłem z listy Il Polo del Buon Governo, koalicji pod przewodnictwem Berlusconiego, a następnie przeszedł do Forza Italia.

Gdy został skazany za współpracę z mafią na początku drugiej dekady obecnego wieku, uciekł do Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Był to okres mojej pracy w parlamencie, a jego sprawa była jedną z tych, którymi się zajmowałem. Okazało się, że między ZEA a Włochami istnieją świetne relacje gospodarcze, umowy o wymianie handlowej etc., jednak nie ma umowy o ekstradycji. Cztery lata zajmowałem się tym, abyśmy taką umowę podpisali, co w końcu się udało.

Uważam to za mój osobisty sukces. Problemem było jednak to, że aby doprowadzić do przekazania skazanego do kraju, w którym przestępstwo zostało udowodnione, potrzebny jest odpowiednik konkretnego przepisu karnego w kraju, w którym się on znajduje.

Artykuł 413-bis (uczestnictwo w związku przestępczym o charakterze mafijnym) występuje tylko u nas. Chociaż umowa o ekstradycji między Włochami a Emiratami została podpisana we wrześniu 2015 roku, Matacena nadal pozostawał zbiegiem w Dubaju.

I zmarł tam na atak serca 16 września 2022 roku.

Postfaszysta i jego kumple Romowie

Po 1989 roku konszachty z mafią miał też polityk związany z Braćmi Włochami, a wcześniej z partią Berlusconiego – Pasquale Maietta, aktywny biznesowo i politycznie w Lacjum, regionie, w którym leży Rzym. Został wybrany w lutym 2013 roku z ramienia Fratelli d’Italia do Izby Deputowanych. Był zaangażowany w zarządzanie funduszami partyjnymi i lokalnymi strukturami ugrupowania.

Maietta jest oskarżony przez prokuraturę o współpracę z Costantinem „Cha Cha” Di Silviem, bossem z działającego w okolicach Rzymu klanu Casamonica.

Ta historia ma ciekawy kontekst: Maietta związany jest z partią, dyplomatycznie mówiąc, ksenofobiczną, tymczasem na czele klanu Casamonica stoją Romowie mieszkający w starożytnym porcie Rzymu, Ostii. To o nich opowiada Netflixowy serial Suburra. Uważa się, że północna część miasta jest w rękach Sycylijczyków i Kalabryjczyków, a południe w rękach Romów.

W 2016 Maietcie skonfiskowano majątek w ramach działań antykorupcyjnych i antymafijnych związanych z klubem piłkarskim Latina Calcio. W końcu w 2018 roku został aresztowany. Postawiono mu zarzut kierowania organizacją przestępczą zawiązaną w celu prania brudnych pieniędzy. Mówimy o człowieku z obecnie rządzącej partii.

Na koniec mam pytanie bardziej ogólne. W działania antymafijne są zaangażowani karabinierzy, policjanci i prokuratorzy. Czy nie ma tutaj miejsca dla modelu niemieckiego, w którym to służby wywiadowcze stoją na straży konstytucji i – w przypadku niemieckim – inwigilują skrajną prawicę oraz lewicę, a we Włoszech mogłyby zwalczać mafię? Gdzie w tym wszystkim są służby specjalne, w trakcie Zimnej Wojny tak chętnie współpracujące z mafią?

Służby specjalne są odpowiedzialne przed premierem, ich praca jest owiana tajemnicą, niemniej jednak to tam powinniśmy szukać odpowiedzi na to pytanie.

Jedyną bronią przeciwko mafii, o której mogę powiedzieć, jest edukacja. To ona jest w stanie zatrzymać krąg przemocy i kłamstwa związane ze zorganizowaną przestępczością na poziomie lokalnym oraz państwowym. Mówimy o ciągnących się przez wieki zwyczajach promieniujących na kulturę nie tylko południowych Włoch, Sycylii, Kalabrii i Neapolu, ale też na północy kraju. Tylko obecność państwa w miejscach, gdzie do tej pory go nie było, jest w stanie zatrzymać pokoleniowy cykl życia organizacji przestępczych, po prostu w pewnym momencie odcinając je od nowych rekrutów i zastępowalności pokoleń.

Jednak to jest rozmowa na kompletnie inny temat.

*Davide Mattiello jest włoskim politykiem i działaczem społecznym. Jako deputowany w latach 2013-2018 zasiadał w parlamentarnej komisji antymafjijnej. W 2020 roku wydał „Se vince la mafia” („Jeśli zwycięży mafia”), książkę dla dzieci o włoskiej mafii. Ukończył prawo na Uniwersytecie w Turynie, gdzie obronił pracę magisterską z prawa konstytucyjnego. Działał w antymafijnych organizacjach pozarządowych. W 1999 roku założył stowarzyszenie Acmos, którego celem jest promowanie integracji demokratycznej i aktywności obywatelskiej w szkołach. W 2020 rozpoczął pracę jako kierowca śmieciarki w ekologicznej spółdzielni zajmującej się recyklingiem.

„NIEDZIELA CIĘ ZASKOCZY” to cykl OKO.press na najspokojniejszy dzień tygodnia. Chcemy zaoferować naszym Czytelniczkom i Czytelnikom „pożywienie dla myśli” – analizy, wywiady, reportaże i multimedia, które pokazują znane tematy z innej strony, wytrącają nasze myślenie z utartych ścieżek, niepokoją, zaskakują właśnie