Resort zdrowia odpowiada OKO.press: Podajemy liczbę próbek, a nie osób. To wiele zmienia

OKO.press poprosiło ministerstwo zdrowia o wyjaśnienie niejasności: czego dotyczy codzienna informacja o "diagnostyce pod kątem koronawirusa". Czy podawana jest liczba sprawdzonych osób czy też liczba zrobionych próbek. Ta druga jest oczywiście większa, bo jednej osobie wykonuje się czasem kilka testów w ciągu kilku dni lub tygodni.

Rozróżnienie jest o tyle istotne, że podawana codziennie liczba (16 kwietnia to było 169 tys.) ma wskazywać na intensywności diagnostyki w Polsce (dużo testów czy mało), daje porównanie z innymi krajami, i służy do oceny liczby zakażeń wśród testowanych, co można uznać za wskaźnik rozpowszechnienia wirusa.

Dlatego OKO.press kilkakrotnie wracało do tej kwestii. Także BIQ-Data "Wyborczej" skarżył się, że "ministerstwo nie podaje, czy liczba przebadanych próbek jest równa liczbie przebadanych osób, czy uwzględnia sytuacje, kiedy dla jednego pacjenta robi się kilka testów".

Wcześniej pytał o to "Konkret24" TVN24: "Czy liczba przebadanych próbek oznacza wszystkie wykonane testy czy liczbę przebadanych osób? Przedstawiciel biura komunikacji resortu zapewnił, że liczba ta podaje, u ilu osób przeprowadzono test".

Zapytaliśmy 7 kwietnia:

"Jak liczba próbek ma się do liczby przebadanych osób? Brytyjskie ministerstwo zdrowia podaje liczbę próbek (np. 6 kwietnia = 252 958), ale dodaje, że "niektóre osoby są testowane więcej niż raz ze względów klinicznych" i podaje także liczbę testowanych osób = 208 837. Liczba próbek jest o 18 proc. większa niż liczba osób. Jaka jest ta różnica w Polsce? Jak przebiega rejestracja liczby próbek/osób badanych? Dlaczego nie są podawane odrębnie te dwie liczby?".

Odpowiedź nadeszła 15 kwietnia:

Odpowiedź potwierdza przypuszczenia (obawy) OKO.press, że podawana codziennie liczba "przebadanych próbek" dotyczy nie osób lecz wykonanych testów. Co oznacza, że informacje, jakie uzyskał "Konkret24" nie były prawdziwe, a skala diagnozy rozprzestrzeniania się COVID-19 jest mniejsza, niż się wszystkim wydawało.

Ale opowiedzmy po kolei.

Jak zbierane są informacje o zakażeniach?

W Polsce prowadzone są tzw. testy genetyczne, które służą do wykrywaniu wirusa SARS-CoV-2 w organizmie człowieka i dają odpowiedź zero-jedynkową – albo RNA wirusa w organizmie badanej osoby jest, albo nie. Są przeprowadzane w ok. 60 laboratoriach. OKO.press uzyskało informacje z dwóch laboratoriów.

System działa tak. Testy w laboratoriach zamawiają placówki medyczne, DPS i inne ośrodki opiekuńcze oraz Sanepid (ten ostatni głównie dla osób pozostających w kwarantannie, których wg informacji z 17 kwietnia jest 138 tys.).

Laboratoria "raportują" wyniki analiz:

• do Sanepidu wysyłając imienną listę (z nr PESEL) przebadanych i "pozytywnych" (zakażonych) osób;
• do ministerstwa zdrowia przekazując elektronicznie dwie informacje dziennie przy pomocy formatki/tabeli.

Tabela trochę zagadkowa

Ta formatka (tabelka) wygląda tak:

Nasi rozmówcy podkreślają, że nie dostali szczegółowej instrukcji i działają trochę po omacku domyślając się, jakie dane wpisywać. Rząd górny jest jasny, gorzej z dolnym.

• Liczba testów - posiadanych i zamówionych - to rzecz prosta. Tyle że tutaj "testy" to odczynniki "na stanie" i zamówione. Dzięki temu ministerstwo może oszacować, jakie możliwości ma dane laboratorium.

Kluczowy jest rząd dolny:

• kratka lewa. "Liczba wykonanych testów od pacjentów w ostatnich 12 godzinach" - to informacja, ile łącznie zbadano próbek. Przez 12 godzin, bo raport składa się dwa razy na dobę;
• kratka środkowa. "Liczba przebadanych pacjentów w ostatnich 12 godzinach" - w obu placówkach jest to interpretowane jako liczba nowych pacjentów (inaczej byłaby to taka sama liczba jak w kratce lewej). Tyle, że jeden z ośrodków rozumie to dosłownie (osoba, która jest sprawdzana pierwszy raz), a drugi wmyśla się w intencje ministerstwa głębiej i liczy tutaj osoby, które nie miały jeszcze pozytywnego wyniku (nawet jeśli były badane);
• kratka prawa. Liczba wyników dodatnich u nowych pacjentów - to liczba zakażeń wykrytych wśród tych nowych pacjentów (ze środkowej kratki).

Jak widać, klarowność nie jest silną stroną analityków ministerstwa zdrowia. Niedookreślenie środkowej kratki sprawia, że jak mówi jeden z analityków, "mogą nam ze statystyk uciekać osoby, które miały wcześniej wynik negatywny, ale w kolejnym badaniu pozytywny. Nie raportujemy ich, bo nie są nowymi osobami".

Dlaczego testów jest więcej niż osób?

Skąd bierze się różnica między kratką lewą i środkową, czyli liczbą testów i liczbą osób? Dlaczego testów jest więcej niż osób? Rozmówcy OKO.press wskazują na trzy powody.

Osoby zakażone są badane kilka razy

Jeśli osoba testowana po raz pierwszy (a więc nowa) uzyska wynik dodatni, to test powtarza się dwa razy (po tygodniu i dwóch). Po wyleczeniu taka osoba powinna być testowana jeszcze co najmniej dwa razy, by sprawdzić, że wirusa nie ma.

Trudno oszacować, ile razy testowani byli obecnie zakażeni; 16 kwietnia wieczorem było ich 7 918. Większość z nich choruje krótko, np. dwa tygodnie wcześniej (2 kwietnia) zakażonych było tylko 3 tys. Takich "ekstra" testów ponad liczbę osób może być zatem kilka, maksymalnie kilkanaście tysięcy.

Osoby narażone są badane kilka razy, nawet gdy mają wynik ujemny

Jak podkreśla pracownik jednego z laboratoriów, gdy ich placówka diagnozuje zakażenie np. w Domu Pomocy Społecznej, to kilkakrotnie powtarza badanie wszystkich zagrożonych osób z personelu i pensjonariuszy.

"Ratunkiem jest tu rozdzielenie zakażonych od zdrowych. DPS-y tworzą u siebie sale brudne i czyste, kolejne badania mają przesiewać te osoby, żeby zatrzymać zakażanie".

Podobnie dzieje się w przypadku personelu medycznego, a także pacjentów zagrożonych/zarażonych oddziałów szpitalnych. Testowanie powtarza się kilkakrotnie badając wszystkich zagrożonych.

To oznacza, że ta sama osoba może być sprawdzana parę razy, nawet jeśli ma wynik negatywny. Ideałem byłoby regularne badanie po prostu całego personelu medycznego narażonego na zakażenie, ale to wymagałoby dodatkowych kilkudziesięciu tysięcy testów dziennie (16 kwietnia wykonano ich rekordowo dużo, ale wciąż tylko 12,5 tys.).

Trudno powiedzieć, ile takich osób z grup wysokiego ryzyka badanych po kilka razy nabija statystyki "przebadanych próbek". Wiadomo, że zakażeni pracownicy ochrony zdrowia stanowią 17 proc. wszystkich, czyli jest ich ok. 1300-1400.

Musi to oznaczać, że narażonych na zakażenie jest w placówkach medycznych kilkakrotnie więcej osób i pewnie część z nich jest sprawdzana mniej lub bardziej regularnie. Do tego dochodzą zagrożone kilkaset DPS-ów i tego typu miejsc. To w takich właśnie placówkach - także w innych krajach - epidemia jest szczególnie niebezpieczna (w Hiszpanii - połowa zgonów/zakażeń).

Można zatem przypuszczać, że w grę wchodzi tu kolejne kilka tysięcy testów powtarzanych w grupach wysokiego ryzyka.

Osoby, które zachorowały po teście negatywnym

Osoby z negatywnym wynikiem, np. przebywające na kwarantannie, mogą zachorować po pierwszym badaniu, kiedy wirus niedostatecznie się namnożył, by dać pozytywny wynik. Gdy wystąpią objawy typowe dla COVID-19 będą badane powtórnie.

Ministerstwo bierze sumę próbek i sumę nowych pacjentów

Jak wynika z informacji ministerstwa, podlicza ono liczbę wykonanych próbek we wszystkich laboratoriach, nie rejestrując, które wykonywane są drugi czy trzeci raz u tej samej osoby.

Nie wiadomo, o ile większa i ministerstwo - rejestrując dane tak, jak to robi - też tego nie wie. W Wielkiej Brytanii (patrz wyżej) próbek było o jedną piątą więcej niż osób.

Strona Our World in Data (prowadzona przez naukowców z Uniwersytetu Oksfordzkiego) zestawiając liczbę testów wykonaną przez różne kraje zwraca uwagę, że nie ma tu jednego standardu.

Włochy - jak Polska - podają liczbę testów (tests performed), a Korea liczbę przebadanych osób (cases tested). Jeszcze inne kraje... nie podają, jak liczą skalę diagnozowania SARS-CoV-2 (units unclear) lub jak USA stosują różne miary (inconsistent units).

Co to oznacza? Skala testowania jest jeszcze mniejsza

Diagnostyka COVID-19 jest zatem prowadzona na jeszcze mniejszą skalę niż wydawałoby się sądząc po liczbie "przebadanych próbek", jakie codziennie podaje ministerstwo.

Gdyby skorygować te dane i uznać, że 169 tys. próbek zrobiono np. 130 tys. osób (szacunek przykładowy, patrz wyżej), to odsetek wśród przebadanych osób rośnie do 6,1 proc.

Wielka szkoda, że ministerstwo nie podaje danych o realnym odsetku zakażonych wśród testowanych osób. Co gorsza, sam minister zdrowia używa statystyk zakażenia wśród próbek w swej argumentacji twierdząc (w wywiadzie dla gazeta.pl), że niewykrytych przypadków zakażenia jest w Polsce relatywnie mało.

Podał dwa argumenty: względnie mała liczba ofiar śmiertelnych i - właśnie - duża liczba testów, które trzeba wykonać, by wykryć jeden przypadek.

Podobnie OKO.press analizowało intensywność epidemii w Polsce badając, ile trzeba wykonać testów, by wykryć jeden przypadek zakażenia (1 kwietnia było nieco więcej niż dziś - 22,3 testy) i porównując z innymi krajami. W najmocniej dotkniętych, jak Hiszpania, wystarczały 2 testy (!), we Włoszech – 4,4. "Może to oznaczać, że intensywność epidemii w Polsce jest faktycznie stosunkowo mała, bo trudno wykryć zakażone osoby" - pisaliśmy.

Precyzja przydałaby się szczególnie dlatego, że sprawa zasięgu diagnozowania koronawirusa ma kluczowe znaczenie dla dalszych sukcesów w walce z epidemią, zwłaszcza kiedy Polska będzie rezygnowała stopniowo z rygorów dystansowania społecznego.

W liczbie testów/próbek na milion mieszkańców Polska wyprzedza tylko (minimalnie Węgry i Rumunię) oraz wyraźniej Bułgarię. Daleko przed nami są kraje z naszej części Europy, które lepiej przygotowały się na epidemię, która zaczęła się u nich równie późno (Portugalia, Czechy) lub później niż u nas (Litwa, Lotwa, Estonia).

Co to oznacza? Zakażonych jest więcej

W wyniku niejasności w omawianej wyżej tabeli laboratoria mogą nie wskazać jako zakażonych osób, które są badane powtórnie czy trzeci raz, a poprzednie ich testy były ujemne. To oznaczałoby zaniżenie liczby osób zakażonych nawet wśród tych, których testujemy.

Także testy genetyczne, choć są bardzo czułe, nie wychwytują wszystkich przypadków zakażeń, zwłaszcza osób, które zaraziły się "przed chwilą".

Ogromna większość laboratoriów nie dysponuje np. robotami do izolacji RNA (pierwsza faza badania) i robi to ręcznie, co jest wolne i mniej skuteczne. Podobnie w drugiej fazie - oceny ekspresji wirusowych genów - niewiele laboratoriów dysponuje maszyną wysokoprzepustową.

Kolejny problem to transportowanie wymazówek (patyczków z wacikiem do pobierania próbki z gardła lub nosa). Niektóre laboratoria stosują tu zasadę zanurzania wymazówek w cieczy (żeby wirus nie wysechł), co jednak sprawia, że staje się on znacznie trudniejszy do wykrycia ("jak mam jakieś nędzne 10 tys. kopii wirusa i zaleję to 5 mililitrami płynu, to szukaj igły w stogu siana" - powiedział nam jeden z laborantów).

Fałszywie negatywne wyniki to wciąż mniejszy problem, niż nieprzeprowadzanie testów nawet w grupach narażonych na zakażenie. Ciemna liczba osób realnie zakażonych wirusem (który do Polski dotarł zapewne już w styczniu), w tym bezobjawowo, jest wielokrotnie większa niż błędy pomiaru, o których była mowa.

Nie wiadomo np., bo brakuje statystyk, jaki odsetek osób przebywających na kwarantannie miał robiony test (31 marca było to 270 314 osób, potem liczba spadła w niewyjaśnionych okolicznościach o połowę).

Mnożą się informacje o nieujawnianiu przez władze ofiar śmiertelnych wirusa, także lekarze twierdzą, że chorych i zmarłych na COVID-19 może być znacznie więcej.

OKO.press zadało ministerstwu zdrowia także inne pytania, razem dziewięć. O kolejnych napiszemy osobno.