NIK: służby poza kontrolą. Morawiecki i Kamiński nie mieli pojęcia, co tam się dzieje

To, co trafiało do premiera i ministra, zależało od uznania szefów służb. Tak naprawdę to oni decydowali o wszystkim. Ustalenie NIK warto przeczytać w kontekście niedawnych zeznań Jarosława Kaczyńskiego przed komisją ds. Pegasusa. Kaczyński mówił tam, że używanie tego skrajnie inwazyjnego narzędzia do inwigilacji nie budziło jego wątpliwości, gdyż nie miał ich też Kamiński. A prezes wierzył Kamińskiemu ze względu na jego „patriotyzm”.

Wyniki kontroli zostały 21 marca 2024 przedstawione sejmowej komisji ds. służb specjalnych. Są tajne. Opinia publiczna dostała jednak jawny komunikat.

NIK stwierdza

• System nadzoru, koordynacji oraz kontroli działalności służb specjalnych jest nieskuteczny i nie opowiada standardom obowiązującym w demokratycznych państwach prawa.
• Nie zapewnia efektywnego nadzoru nad realizacją zadań służb.
• Nie gwarantuje, że w toku ich wykonywania będą przestrzegane obowiązujące przepisy prawa oraz respektowane prawa i wolności obywatelskie.
• Stan ten jest efektem nie tylko wadliwych rozwiązań organizacyjno-prawnych, ale również rażących zaniedbań ze strony ludzi powołanych do nadzoru nad funkcjonowaniem służb specjalnych.

„Najwyższa Izba Kontroli to jedyna instytucja, która może w ograniczonym zakresie zweryfikować, co się dzieje w służbach i jak wygląda bieżąca kontrola i nadzór nad ich pracą. Wnioski, jakie formułuje NIK, nie zaskakują, ale i tak są porażające, bo czarno na białym pokazują, jakie wyzwania rodzi brak realnej kontroli nad poczynaniami służb” – komentuje te ustalenia Wojciech Klicki, ekspert Fundacji Panoptykon.

Co i kiedy kontrolowała NIK

Kontrolą „Realizacji zadań związanych z koordynacją, nadzorem i kontrolą funkcjonowania służb specjalnych prowadzących na terenie Rzeczypospolitej Polskiej czynności operacyjno-rozpoznawcze” NIK objęła od 1 stycznia 2017 roku do 31 marca 2023 roku:

• prezesa Rady Ministrów,
• ministra Koordynatora Służb Specjalnych,
• przewodniczącego Kolegium do Spraw Służb Specjalnych,
• ministra obrony Narodowej
• oraz szefów trzech służb specjalnych (Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego oraz Służby Kontrwywiadu Wojskowego).

Kontrola miała sprawdzić mechanizmy nadzoru nad działalnością służb specjalnych. Powinny one chronić prawa i wolności obywatelskie, przy jednoczesnym zagwarantowaniu uprawnień służb specjalnych niezbędnych dla ochrony interesów kraju i bezpieczeństwa obywateli.

Jak Kamiński z Morawieckim utrudniali kontrolę NIK

Przedstawiciele służb usiłowali tę kontrolę udaremnić – ujawnia przy okazji NIK i zawiadamia, że skierowała dziś wnioski w tej sprawie do prokuratury.

Przedstawiciele służb nie udostępniali dokumentów, a premier Morawiecki i minister Kamiński konsekwentnie odmawiali udzielania kontrolującym wyjaśnień. Nie stawili się też (podobnie jak szef ABW) na przesłuchanie – choć to uprawnienie NIK wynika z Konstytucji. Izba jest najwyższym, konstytucyjnym organem kontrolnym Rzeczypospolitej Polskiej.

Szczegółowe ustalenia, w tym liczne stwierdzone nieprawidłowości, muszą pozostać niejawne ze względu na bezpieczeństwo państwa. „Pełna treść informacji o wynikach kontroli trafiła do najważniejszych osób w państwie” – stwierdza NIK.

Służby decydują same, Morawiecki i Kamiński nic nie wiedzą

W toku kontroli NIK ustaliła, że:

• osoby odpowiadające za nadzór i koordynację działalności służb specjalnych, w szczególności prezes Rady Ministrów – Mateusz Morawiecki, minister koordynator służb specjalnych – Mariusz Kamiński oraz członkowie Kolegium do Spraw Służb Specjalnych nierzetelnie realizowały powierzone im zadania.
• „z powodu własnych zaniechań” pozbawili się oni wiedzy na temat funkcjonowania służb specjalnych oraz możliwości bieżącego reagowania na ewentualne nieprawidłowości.

Samowole służb wspierał system nieformalnych spotkań i ustnych poleceń. Coś, co nie powinno mieć miejsca w państwie demokratycznym – bo wtedy służby pozostają poza kontrolą. Premier i minister nie mają na czym się oprzeć.

Co trzeba zmienić?

NIK przedstawia rekomendacje. Ostrzega, że bez ich wdrożenia nie da się ustalić, jak i wobec kogo służby stosowały np. Pegasusa.

1. Musi powstać zewnętrzny, niezależny organ do kontroli służb

„Pierwszym i najważniejszym działaniem zmierzającym do zmiany tego stanu rzeczy powinno być ustanowienie zewnętrznego organu kontroli nad służbami” – stwierdza NIK.

To jest postulat nie tylko NIK. Wiadomo już bowiem od lat, że nie mamy w Polsce sposobu na rzetelne kontrolowanie służb specjalnych, w szczególności pod kątem przestrzegania w toku czynności operacyjno-rozpoznawczych obowiązujących przepisów prawa oraz praw i wolności obywatelskich.

Jeszcze w 2019 roku grupa ekspertów pod auspicjami ówczesnego rzecznika praw obywatelskich Adama Bodnara przygotowała raport „Osiodłać Pegaza”, który pokazywał, jak i co zrobić. Pisaliśmy o tym:

„Model kontroli nad służbami nie zdał egzaminu. Potrzeba zmian wynika nie tylko z podatności systemu na ręczne sterowanie czy polityczne nadużycia. Wzmaga ją rozwój technologii. Do służb wkraczają nowe narzędzia: odebranie Polsce licencji na wykorzystywanie Pegasusa nie wyklucza stosowania podobnych programów. Do dyspozycji są inne, równie inwazyjne rozwiązania, jak choćby masowe rozpoznawanie twarzy w czasie rzeczywistym, które ma być wykorzystane we Francji podczas zbliżających się Igrzysk Olimpijskich” – komentuje Wojciech Klicki z Panoptykonu.

1.a Jak ma wyglądać ta instytucja?

Powinna mieć nieograniczone uprawnienia do kontrolowania wszystkich obszarów działalności służb, w tym poszczególnych spraw operacyjnych oraz sposobu wykorzystywania środków funduszu operacyjnego. NIK precyzuje warunki brzegowe, jakie ta instytucja musi spełniać, jeśli ma być skuteczna. Na przykład władze organu nadzorującego służby muszą być nieusuwalne, niezawisłe i apolityczne, niezależne od służb.

Powołanie takiego organu „stanowi niezbędny warunek do rozpoczęcia reformy systemu nadzoru nad służbami w Polsce”. Oznaczałoby to również możliwość realnego zweryfikowania tak fundamentalnych kwestii, jak ta, czy w toku realizacji czynności operacyjnych naruszano przepisy oraz prawa i wolności obywatelskie, np. poprzez zastosowanie oprogramowania szpiegującego Pegasus.

2. Obywatele muszą dostać prawo do informacji o tym, że byli inwigilowani

Ten postulat też był już zgłaszany przez przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego i RPO. Teraz powtarza go Najwyższa Izba Kontroli.

NIK zauważa, że jeśli służby będą musiały informować ludzi o prowadzonych wobec nich czynnościach operacyjnych (np. 6/12 miesięcy po ich zakończeniu), zadziała to prewencyjnie i powstrzyma nadużycia. W sytuacji zagrożenia życia i zdrowia funkcjonariuszy lub osób współpracujących ze służbami o odstąpieniu od informowania decydowałby sąd.

Osoby, które były celem czynności operacyjno-rozpoznawczych, powinny mieć też prawo złożenia skargi do zewnętrznego organu kontrolującego służby. Wojciech Klicki, Panoptykon, podkreśla, że te pomysły nie budzą już sporów, trzeba je więc pilnie wdrażać:

„Raport NIK to nie tylko diagnoza dotychczasowej sytuacji, ale też konkretne rekomendacje. Wpisują się one w szereg propozycji, które leżą na stole od dawna. Co więcej – jest na nie nawet polityczna zgoda. Dwie z nich, o które od lat zabiega Fundacja Panoptykon: obowiązek informowania inwigilowanych o tym, że byli poddani inwigilacji oraz wprowadzenie niezależnej instytucji kontrolującej służby, która mogłaby, głębiej niż NIK, na bieżąco kontrolować ich działanie – znalazły się w umowie koalicyjnej”.

3. Trzeba poprawić nadzór i kontrolę nad służbami wewnątrz administracji

NIK postuluje tu przyjęcie ustawy, która regulowałaby zadania, obowiązki i uprawnienia premiera i odpowiedzialnych za służby ministrów oraz zasady wewnętrznych kontroli służb. Ustawa ta powinna też odpowiednio umocować Ministra Koordynatora Służb Specjalnych. Bo to on w imieniu premiera musi sprawować nadzór nad służbami (premier ma za dużo innych zajęć).

4. Konieczna jest ustawa mówiąca, co służbom wolno i jakich metod mogą używać

Taka ustawa – stwierdza NIK – powinna porządkować i zbierać rozproszone obecnie i nieprecyzyjne przepisy regulujące prowadzenie czynności operacyjno-rozpoznawczych. Należy w niej określić precyzyjne definicje oraz katalogi takich czynności, a także metod, form i technik ich realizacji.

Jak mówił OKO.press Wojciech Klicki, taka ustawa mogłaby m.in. zalegalizować użycie Pegasusa. Nie do kontroli operacyjnej, ale tylko do niejawnego przeszukania telefonu i ściągnięcia z niego danych pod kontrolą sądu.

5. Trzeba w końcu wzmocnić kontrolę sądów nad zarządzaniem i przedłużaniem kontroli operacyjnej.

Kluczowe znaczenie miałoby ustawowe zobowiązanie służb i formacji do załączania do wniosku o zarządzenie takiej kontroli wszystkich materiałów dostępnych na danym etapie sprawy – stwierdza NIK.

Rozpatrujący wnioski sędziowie powinni z kolei zostać wyposażeni w uprawnienie do występowania, w przypadku pojawienia się jakichkolwiek wątpliwości, do zewnętrznego organu kontrolnego, który przeprowadzałby weryfikację i potwierdzałby kompletność przedstawionej dokumentacji.

Sędziowie rozpatrujący wnioski ws. kontroli operacyjnej powinni otrzymać wsparcie. W sądach okręgowych powinny np. powstać wyspecjalizowane w tym obszarze komórki organizacyjne, a pracujący tam sędziowie powinni mieć mniej bieżących obowiązków. W ten sposób będą mieli czas na podnoszenie kwalifikacji w obszarze dotyczącym pracy operacyjnej oraz funkcjonowania służb specjalnych, a ponadto posiadać lepsze od wykazywanych obecnie warunki pracy w kancelariach tajnych sądów.

Klicki: to powinien być priorytet

Najwyższy czas, żeby polski rząd potraktował ten problem priorytetowo. Rozliczenia i personalne spory nie zastąpią pracy nad rozwiązaniami. Trzeba jak najszybciej powołać zespół kompetentnych osób, które wykonają zadania niecierpiące zwłoki –

– komentuje Wojciech Klicki, Panoptykon.