O grobach i IPN inaczej. Jak uczniowie z Rożnowa tropią historie swoich przodków

Marek Kasprzak razem z uczniami prowadzi akcję upamiętniania lokalnych bohaterów, powstańców wielkopolskich, weteranów II wojny światowej. To przodkowie jego uczniów, choć dla nich już bardzo dalecy.

„Na lekcjach historii młodzież częściej uczy się historii powszechnej niż regionu” – mówi Marek Kasprzak. – My w ramach lekcji »Historia wokół nas« zachęciliśmy uczniów do porozmawiania z rodzicami czy dziadkami o przodkach. Mieli zebrać rodzinne opowieści o weteranach, dokumenty z nimi związane, zdjęcia. Kiedy już skompletowali wszystkie dane dotyczące weterana, postanowiliśmy składać wnioski do IPN o oznaczenie grobu – wpisanie do ewidencji »grobów weteranów walk o Wolność i Niepodległość Polski«. Sam przeszedłem tę drogę z grobem mojego pradziadka, weterana II wojny światowej walczącego pod Monte Cassino. – tłumaczy.

Tak zrodził się projekt: „Inicjatywa na rzecz uczczenia pamięci lokalnych bohaterów – przodków uczniów Zespołu Szkolno-Przedszkolnego w Rożnowie”. Akcja została wsparta przez Fundację Batorego w ramach programu „Masz Głos”. A potem nagrodzona nagrodą Super Samorząd. Bo akcja tak wciągnęła lokalną społeczność, że włączyły się w nią także władze samorządowe. A Fundacja Batorego stara się promować wszystkie takie inicjatywy, które łączą mieszkańców i samorządowców. Bo to wzmacnia państwo.

Czego nie wiemy o Polsce? Jak się zmieniła i dzięki komu? Co wpływa na zmianę teraz? – teksty na ten temat znajdziecie w naszym cyklu POD RADAREM

Jak nastolatki sprzątają groby

Agnieszka Jędrzejczyk, OKO.press: Pomysł, że da się 10-15 latków zainteresować grobami przodków sprzed 100 lat wydaje mi się szalony. Dzieci rzeczywiście chodzą na te groby?

Marek Kasprzak, nauczyciel historii: Co roku przed 1 listopada organizujemy dla klas szóstych rajd na Groby w Lasach Rożnowskich – to miejsce, w którym Niemcy zamordowali 12 tysięcy Polaków – m.in. pacjentów szpitala psychiatrycznego w Owińskach. Temat smutny – ale dzieciaki naprawdę chcą to robić. I to bycie razem sprawia im nawet dużo frajdy. A mogłyby się przecież z tego zwolnić, bo trwa to czasami dłużej niż normalne lekcje w szkole.

Ale jak ktoś, kto ma kilkanaście lat, może z pasją zajmować się grobami przodków?

Bo – po pierwsze jest to moja prawdziwa pasja. Zbieram informacje o moich przodkach, szukam informacji w archiwach. Uczniowie to widzą, więc mi wierzą. Przynajmniej ich część – bo oczywiście nie wszyscy.

A przecież o to też chodzi – by dzieciaki poczuły dumę ze swoich przodków.

Dziadek mojej babci

Opublikowaliście historie waszych przodków na blogu. To nie są historie z podręcznika, tylko skomplikowane ludzkie losy. Jeden z weteranów, uczestnik powstania wielkopolskiego, był potem działaczem narodowym, a po wojnie – w Polsce Ludowej – burmistrzem. Jego praprawnuk Jan z klasy IVa, który odtworzył te dzieje, wie z przekazu rodzinny, że to był dobry człowiek, którego pasjonowała przyroda, poznawanie jej i obserwowanie.

To się jakby nie mieści w ramach, w które nas wtyka szkolna historia. Bohater narodowy, żołnierz, a lubił przyrodę…

Losy ludzkie są skomplikowane. Walenty Chudy, przodek Jana, był przez chwilę burmistrzem – rodzina pamięta, że stanowisko stracił właśnie z powodu aktywności w ruchu narodowym przed wojną.

Wielu weteranów należało potem do PZPR, bo takie były czasy. Są ludzie, dla których to całkowicie przekreśla taką biografię. Bo niby nie można być powstańcem i bohaterem, a następnie być w PZPR. Rodzina tego nie kupuje — dla niej znaczenie ma dobra pamięć o tym człowieku.

Dali radę

W rodzinie pamięta się, że on po prostu dał radę.

Tak. A nie był chowany do wojny i powstania. Więc to skłania do zastanowienia, co my byśmy zrobili, gdybyśmy się znaleźli na miejscu naszych weteranów.

Ostatnio kuzynka, z którą nie widziałem się od wielu lat, poprosiła o pomoc, bo jej syn potrzebował danych do drzewa genealogicznego na język angielski. Łączy nas wspólny pradziadek. Napisała mi, że jestem do niego podobny. I to dobrze, „bo to był dobry człowiek”.

To fantastyczne być kojarzonym z dobrym człowiekiem

Dlatego jestem przekonany, że dla dzieci jest bardzo ważne to, kiedy mogą się publicznie identyfikować z przodkami, z których rodzina jest dumna, oni mówią, że są z tego dumni.

Innym z naszych bohaterów jest Wiktor Dąbrowicz, weteran II wojny światowej. Żyją wśród nas jego dzieci, dziś osoby 80-letnie. Zaprosiliśmy ich na uroczystość, na której celebrowaliśmy życie ich przodka. Ich wzruszenie było ogromne. A my inaczej zrozumieliśmy historię weterana, kiedy jego córka powiedziała, że przez wojnę, niewolę ojca nie miała szans go poznać, kiedy była małą dziewczynką.

Mamy tu grób patrona szkoły

Dopiero kiedy historia rodzinna wchodzi na scenę publiczną, zostaje tam uznana i wysłuchana, to historia, którą znamy ze szkoły, zaczyna mieć sens.

A wie pani, że potomkowie Wiktora Dąbrowicza po naszej akcji postanowili zrobić zlot. Zobaczyli się, usłyszeli, że ich historia jest ważna, poczuli razem więź.

A jak dokładnie te mikrohistorie celebrujecie? Rozumiem, że nie tylko wpisem do rejestru IPN. Bo macie też uroczystości ku czci patrona szkoły.

Czy wie Pani, kto nim jest?

Franciszek Mickiewicz, brat Adama.

Jesteśmy z niego szalenie dumni. Bo on tu w końcu się osiedlił, tu jest jego grób. A poza tym, że był bratem poety, miał ciekawe życie. Był też powstańcem listopadowym.

Szkolną tradycją są dyżury przy grobie patrona koło kościoła. Co tydzień inna klasa zapala znicz. Wpisaliśmy jego grób do rejestru grobów weteranów IPN. A to cenna rzecz, gdyż grobów weteranów powstania listopadowego nie ma w Polsce tak dużo.

Bo musieli uciekać z Polski, zostali uchodźcami. Migrantami – jak to się dziś mówi.

Z tym że my nie czcimy Franciszka Mickiewicza w związku z jego śmiercią – czcimy jego życie. Święto szkoły jest w jego imieniny, 4 czerwca.

Nieźle.

Organizujemy gry, spotkania. Questy.

To są takie gry terenowe, polegające na poszukiwaniu „skarbów” – wiadomości na różne tematy. Do zabawy wystarczy ulotka lub darmowa aplikacja mobilna. Czytając wierszowane wskazówki, uczestnik poznaje sekrety danego miejsca.

Ja sam gdzieś tam po drodze już ponad 700 takich questów zrobiłem. Przeszedłem tak 18 województw w całej Polsce. Więc pomyśleliśmy, dlaczego nie quest w Rożnowie?

Mówi Franciszek Mickiewicz

A poza tym zrobiliśmy quest o Franciszku Mickiewiczu.

Bawiliśmy się też sztuczną inteligencją – z portretu Franciszka zrobiliśmy animację. On opowiada, co ciekawego widział, co osiągnął w życiu, jak się nie poddawał mimo kalectwa i walczył dalej. I to jest właśnie tło do naszego questu.

Zresztą 27 kwietnia w Rogoźnie organizujemy razem z żoną, też nauczycielką, Trzeci Wielkopolski Zlot Questowy. Mam nadzieję, że zjadą się questowicze z całej Polski. Jedną z tych gier terenowych będzie na pewno quest o powstaniu wielkopolskim w Rogoźnie. No i jednym z bohaterów będzie po części też mój pradziadek.

No dobrze, ale jak wy mówicie uczniom o takim patronie jak brat Wielkiego Poety. Każda szkoła lubi mieć patrona wielkiego i powszechnie znanego. A wy dostaliście takiego jakby „gorszego Mickiewicza”?

Życiorys Franciszka Mickiewicza broni się sam przez siebie. Mamy w szkole w różnych miejscach wiele jego cytatów, bo on też sporo pisał. Na przykład „pomocni, szczerzy, przyjacielscy, honorowi”. Przecież to takie aktualne.

Poszukamy też kobiet

W Waszym projekcie w ogóle nie ma kobiet, sami powstańcy.

Tak, faktycznie i teraz chcemy to zmienić. Postaramy się przynajmniej podać jakieś przykłady lokalnych bohaterek, które niekoniecznie musiały walczyć z bronią w ręku.

Zapytałam o kobiety, bo tej pory to właśnie historie kobiet były symbolem tego nowego podejścia do przeszłości. Pokazywania jej nie przez pryzmat oficjalnych opowieści, ale tego, co pamiętało się w rodzinach, ale o czym się publicznie nie mówiło. Symbolem były „Chłopki” Joanny Kuciel-Fydryszak.

Wy pokazujecie, że także tę wyświechtaną, wydawałoby się, historię militarną można przekazać prawdę o nas i naszych losach.

Tu chodzi o to, żeby to nie było tylko wspomnienie, ale żeby wywoływało rozmowę. Wszystkie historie, które opowiadam podczas lekcji, każdy może umiejscowić w swojej rodzinie.

Jak prapradziadek uratował Amerykanina i co to dało Ukrainie

Mój pradziadek, ten, do którego mam być podobny, a którego nigdy nie poznałem, był powstańcem wielkopolskim. Jego syn został w czasie II wojny skatowany przez gestapo. A córka, moja babcia, została wywieziona na roboty przymusowe. Ona byłaby dobrą kobiecą bohaterką w naszym programie.

A jeśli chodzi o samego pradziadka, to rzeczywiście musiał być dobrym człowiekiem. Pod koniec wojny razem z prababcią zaopiekowali się amerykańskimi jeńcami.

Tu, w Wielkopolsce?

Tak. Do niemieckiej niewoli dostali się po lądowaniu w Normandii w 1944 r. Trafili do obozu jenieckiego w środkowych Niemczech. A ten środek w 1945 roku zamienił się we wschód Niemiec, bo nadciągnęła armia rosyjska. Po uwolnieniu przez Rosjan wędrowali z okolic Kostrzynia szukając transportu do Stanów. Dotarli w nasze strony. Wojskowy lekarz dr Louis Nash był naprawdę ciężko chory. Dzięki pradziadkom przeżył. To był środek powojennej zawieruchy. Nash nie wiedział dokładnie, gdzie jest, bo wszędzie były sowieckie wojska. W końcu zorientował się, że pomoc mogą zaoferować tylko Polacy. I że – co go zadziwiło – „Polacy są dumni ze swego kraju”.

To są cytaty z jego pamiętników („A war diary 1944-1945” – można je sobie kupić w Amazonie za 3 dolary). Pisał je na bieżąco i nie umiał poprawnie zapisać nazwy Rogoźno. Zanotował "a wonderful Polish family in Rogazon” (cudowna polska rodzina w Rogazonie).

Ale historia ma ciąg dalszy. Kilkanaście lat temu odszukały nas jego córki. Wszystkie trzy nas już po kolei odwiedziły. Były na grobie pradziadka.

Piękna historia. Niestety znowu aktualna. Dobrze, że córki Louisa Nasha potrafią już poprawnie zapisać nazwę Rogoźna.

A drugi prapradziadek, ten, którego miałem szansę poznać, był w łagrach rosyjskich, później w armii Andersa, walczył pod Monte Cassino. Więc chociaż to są losy jakby z podręcznika, to w rodzinie wiemy, co dokładnie to znaczy, przez co oni przeszli.

Poznając historie w ten sposób, inaczej patrzysz na teraźniejszość?

Owszem, do wojny w Ukrainie powoli się przyzwyczajamy. Ale to, co się teraz dzieje, sprawia, że przynajmniej u części uczniów jakiś taki niepokój. To jest na pewno silniejsza w klasach, gdzie mamy dzieci ukraińskie. Oczywiście nie straszę, staram się wyważać to, co mówię na lekcjach.

IPN widziany od dołu

A jak to jest z tą współpracą z IPN?

To był przypadek. Nasza uczennica została laureatką konkursu pod patronatem IPN i na uroczystości wręczania nagród poznałem ofertę edukacyjną Instytutu. No a potem jeszcze pisałem pracę o pradziadku, tym od Monte Cassino, wystąpiłem o oznaczenie jego grobu jako grobu weterana.

Wiem, że IPN jest oceniany przez pryzmat polityczny, natomiast ci pracownicy, z którymi mam przyjemność współpracować, to prawdziwi pasjonaci. Naprawdę dużo serca wkładają w oferowane zajęcia i materiały edukacyjne.

To zbieranie danych o przodkach i wspólne sprzątanie ich grobów, questy, pokazuje też, że historia to jest wspólne działanie w przestrzeni obywatelskiej?

Zgłosiłem się do akcji Masz Głos, dzięki czemu dostaje się wsparcie organizacji partnerskiej. W naszym przypadku – Pracowni Zrównoważonego Rozwoju. Oni pokazali nam, że kluczem sukcesu takiego obywatelskiego projektu jest współpraca z lokalnymi władzami. Dzięki temu mam kontakt z sołtysem Żernik i Rożnowa, a także z burmistrzem Obornik.

Osiągnąłem wiec coś, na co w zasadzie nigdy nie liczyłem. I sama ta nagroda Masz Głos była dla mnie dużym zaskoczeniem. Ale i ona nas wzmocniła – oto nasze lokalne historie nie tylko stały się ważne w Rożnowie.

Autorka była jurorką konkursu „Super Samorząd” Fundacji Batorego