"Ogólnie rzecz biorąc, to pi...da tutaj jest". I żadnego zamachu, tylko ludzkie błędy. Zapis rozmów w kokpicie TU-154

Fantazja podkomisji smoleńskiej żywi się eksplozjami. Rok temu eksperci Antoniego Macierewicza przekonywali, że Tupolewa w Smoleńsku rozerwał ładunek termobaryczny. Teraz ma to być "wybuchowy kocyk" zamknięty w tzw. slocie lewego skrzydła, w którym ukryto kilka ładunków. Śmierć w kocyku przyrządzono w rosyjskiej Samarze, gdzie w 2009 roku TU-154M był serwisowany. Nie wiadomo gdzie i kiedy zamontowano wybuchową taśmę i bombę w kadłubie, a może także inne ładunki.

Dziś 10 kwietnia 2018 - przypominamy, co wiadomo NA PEWNO. Punktem odniesienia będą dla nas zapisy z czarnych skrzynek Tupolewa. W 2015 roku do ich pełnego stenogramu dotarli reporterzy RMF FM (zapis można przeczytać tu). Rok później oczyszczoną kopię nagrania zaprezentował we fragmentach TVN.

Korzystając z obu źródeł cytujemy wypowiedzi uczestników katastrofy, które układają się w spójną całość.

"Ogólnie rzecz biorąc, to pi..da tutaj jest...", czyli lekceważenie oczywistego zagrożenia

- te słowa wypowiedziane przez jednego z pilotów pół godziny przed katastrofą brzmią dziś jak wyjątkowo ponury żart. Krótko potem w radiu zgłosił się rosyjski nawigator z lotniska w Mińsku: "Polski 101... Dla informacji:... Smoleńsk. Widzialność 400 metrów mgła".

"Kurwa, to nasze meteo to naprawdę!" - skomentował drugi pilot, mjr Robert Grzywna. "Nasze meteo jest naprawdę zajebiste" - zżymał się dowódca, kpt. Arkadiusz Protasiuk. W Polsce przed wylotem podano im bardziej optymistyczną prognozę.

Ale kursu na lotnisko w Smoleńsku nie zmienili.

Jakieś dziesięć minut później drugi pilot w słuchawkach usłyszał załogę Jaka-40, którym na uroczystość smoleńska przylecieli dziennikarze: "No witamy ciebie serdecznie.

Padło pytanie, o to jak lądował Jak-40. "No nam się udało tak w ostatniej chwili wylądować" - odpowiedział kapitan Jaka. "No natomiast powiem szczerze, że możecie spróbować jak najbardziej. [...]

Ale cztery minuty przed katastrofą Tupolewa, kapitan Jaka poinformował pilotów zmartwiałym głosem: "Arek, teraz widać 200". Czyli że widoczność nad smoleńskim lotniskiem wynosiła tylko 200 m. Zgodnie z przepisami, lądować można było przy widoczności 1500 metrów i większej.

A jednak zdecydowano się na podejście. Dlaczego?

"Zmieścisz się śmiało", czyli nacisk na wykonanie zadania

O godz. 8:26 - ok. 15 minut przed katastrofą - dowódca Tupolewa poinformował szefa protokołu dyplomatycznego Mariusza Kazanę: "Panie dyrektorze wyszła mgła, w tej chwili. I przy tych warunkach, które są obecnie - nie damy rady usiąść. Spróbujemy podejść, zrobimy jedno zajście, ale prawdopodobnie nic z tego nie będzie.

Piloci mieli więc świadomość, że lądowanie raczej się nie uda. Planowali spróbować tylko raz. A w przypadku niepowodzenia - udać się na lotnisko zapasowe. Do Mińska albo Witebska.

Dowódca próbował oponować: "Yy paliwa nam tak dużo nie starczy, żeby do skutku". "To tu mamy problem! " - oświadczył szef protokołu dyplomatycznego. I wyszedł, by po chwili wrócić.

Piloci zostali więc z problemem sami. Jasne było dla nich tylko jedno: oczekuje się, że wcześniej czy później wylądują w Smoleńsku. Lądowanie gdzie indziej oznaczało bowiem rozerwanie napiętego harmonogramu wizyty.

Krótko przed katastrofą w kabinie zaczął się ruch. Mikrofony zarejestrowały głosy nienależące do członków załogi. Zamieszanie powstało też w innej części samolotu (anonimowy głos: "Dlaczego pasażerowie nie siedzą na swoich miejscach?").

Wtedy już system TAWS nadawał alarmującym tonem "TERRAIN AHEAD! PULL UP!", co znaczyło, że samolot jest na kursie kolizyjnym z ziemią.

Motyw "odwagi", czyli tło psychologiczne

Dodatkowym wyjaśnieniem zachowania pilotów w kwietniu 2010 może być wydarzenie z sierpnia 2008 roku.

Prezydentowi zależało na lądowaniu w Tbilisi, gdzie chciał ogłosić Gruzinom swoje poparcie, ale dowodzący tamtym lotem kpt. Grzegorz Pietruczuk odmówił ze względu na zagrożenie wojenne.

Rozkaz lądowania wydawał sam Kaczyński. Pietruczuka politycy PiS nazwali potem tchórzem, choć wykazał się raczej cywilną odwagą przestrzegając procedur bezpieczeństwa pomimo presji samego prezydenta.

Wychodząc z samolotu, który wylądował ostatecznie w Azerbejdżanie Lech Kaczyński - w relacji Pietruczuka - powiedział pilotowi: "Jeszcze się policzymy'". Pietruczuk: "Po jakimś czasie pan poseł Karski złożył na mnie doniesienie do prokuratury, że nie wykonałem rozkazu" (prokuratura uznała, że bezpodstawnie).

I kpt. Protasiuk, i mjr Grzywna z pewnością dobrze pamiętali o tamtym zdarzeniu. Nie chcieli, by ktoś im potem wyrzucał brak odwagi.

"TERRAIN AHEAD! PULL UP!", czyli głupi błąd pilotów nr 1

Zignorowanie alarmu systemu TAWS - nakazującego natychmiastowe poderwanie maszyny do góry - było kolejnym błędem. Komenda "TERRAIN AHEAD! PULL UP!" została po raz pierwszy podana przez komputer siedem sekund po godz. 8:40. Tymczasem pilot zdecydował się poderwać maszynę do góry dopiero o godz. 8:40:50 - 43 sekundy po pierwszym ostrzeżeniu. Urządzenia mówiły, że samolot jest wtedy 80 metrów nad ziemią. Jeszcze był czas.

O 8:40:07 pilot wcisnął przycisk "odejście" na wolancie, ale ten nie zadziałał. Na takim lotnisku jak Smoleńsk odejście za pomocą autopilota nie było możliwe ze względów technicznych (brak systemu ILS), o czym załoga nie wiedziała.

„Piloci wciąż próbowali odejść na drugi krąg, samolot już się wznosił i prawdopodobnie – gdyby nie zderzenie z brzozą – zdołałby odlecieć” - mówił OKO.press dr Maciej Lasek.

Nie ten wysokościomierz, czyli głupi błąd nr 2

Nie zabrakło wiele, wystarczyłaby może nawet sekunda, dwie. Katastrofy można było uniknąć pomimo tego, że załoga wcześniej błędnie oceniała wysokość: zamiast korzystać z wysokościomierza barycznego (który powinien zostać wyzerowany na poziomie lotniska), załoga posługiwała się wysokościomierzem radiolokacyjnym, który mierzy wysokość nad powierzchnią ziemi.

Rzecz w tym, że przed lądowiskiem było zagłębienie terenu, jar głęboki nawet na 60 metrów. Gdy nawigator podawał kolejne parametry: „100, 90, 80, 60, 50, 40, 30 i – już krzycząc – 20” cały czas posługiwał się wysokościomierzem radiolokacyjnym. Samolot tracił wysokość nie dlatego, że opadał, ale dlatego, że wznosiło się zbocze jaru, niewidoczne we mgle.

W pewnym momencie samolot znalazł się pięć metrów poniżej poziomu lotniska Smoleńsk-Siewiernyj. Piloci nie wiedzieli o tym, bo wciąż byli nad powierzchnią jaru, trzykrotnie zahaczając o drzewa i krzewy.

Zemściły się więc braki w szkoleniu załogi. Prowadzący samolot kpt Protasiuk nie odbył ćwiczeń lądowania na lotnisku takim jak smoleńskie, gdzie nie było systemu niezbędnego, by zadziałał autopilot. A w 2008 roku przeszedł tylko przyspieszony kurs pilotażu Tu-154M.

Pełnego szkolenia nie przeszedł też mjr Grzywna. A nawigator, por. Artur Ziętek, w ogóle nie miał uprawnień nawigacyjnych. Jedynym członkiem załogi, który spełniał wszelkie wymogi, by latać Tupolewem, był technik pokładowy Andrzej Michalak.

"Widać było, że ludzie się zabiją", czyli rosyjska ruletka kontrolerów

Ale feralnego 10 kwietnia 2010 roku w Smoleńsku błędy popełnili również kontrolerzy z lotniska wojskowego w Smoleńsku. Mieli świadomość, że – według rosyjskich przepisów – lotnisko powinno być zamknięte. Wiedzieli też, że używane przez nich radary dają nieprecyzyjne odczyty, co sprawiło, że samolot zszedł z właściwej ścieżki podejścia.

Ale nie przerwali podejścia samolotu.

Co prawda poinformowali polską załogę, by na wysokości 100 metrów była gotowa do rezygnacji z lądowania. Ale nie potrafili tego wyegzekwować. Ich zachowanie krytycznie oceniali nawet rosyjscy piloci i nawigatorzy, którzy zapoznali się ze stenogramem rozmów z kokpitu Tupolewa.

- mówił potem jeden z rosyjskich wojskowych. "Widać było, że ludzie się zabiją" - dodał inny. Ale kontrolerzy ze Smoleńska byli w pewien sposób w podobnej sytuacji, jak polscy piloci.

Na nich też wywierano presję. Moskwa oczekiwała, że sprowadzą samolot na ziemię, bo obawiano się skandalu dyplomatycznego.

Kilka sekund po 8:41 Tupolew zarył w ziemię. Zginęli wszyscy - 96 osób.