Orlen nie dał się skontrolować. NIK zawiadamia prokuraturę

We wtorek 16 stycznia 2024 roku Najwyższa Izba Kontroli opublikowała wyczekiwane wyniki audytu wydatków spółek skarbu państwa i podległych im fundacji w latach 2017-2021. Opracowanie jest jednak niepełne. Jak informuje NIK, jej kontrolerom odmówiono dostępu do dokumentów następujących podmiotów:

• PKN ORLEN i firm zależnych od tego koncernu – PGNiG SA, ENERGA SA oraz Sigma Bis SA,
• dwóch spółek zależnych od PZU: Alior Bank SA oraz Link4,
• Fundacji ORLEN,
• Fundacji ENERGA,
• Fundacji BGK im. J.K. Steczkowskiego
• oraz Fundacji PGNiG im. I. Łukasiewicza.

„Chodzi o udaremnienie przeprowadzenia kontroli dotyczącej zasad przekazywania darowizn, a także wydatków na sponsoring, zakup usług medialnych, prawnych i doradczych” – czytamy na stronie NIK.

Władze Izby zawiadomiły o tym prokuraturę. Podkreślają, że było to działanie bezprawne, „niezgodne z konstytucją i ustawą o NIK, która gwarantuje Izbie możliwość kontrolowania wszystkich firm, instytucji czy organizacji, które wykorzystują środki i majątek państwa”.

Izbie udało się skontrolować 17 innych państwowych pomiotów. Największe wątpliwości wybudziły darowizny przekazywane fundacjom działającym przy spółkach – łącznie ok. 680 mln zł. Wg NIK to pieniądze poza jakimkolwiek nadzorem. Izba wzięła pod lupę także wydatki na sponsoring, usługi medialne, prawne i doradcze.

Próba ukrycia tych wydatków przez 10 spółek i fundacji wskazuje, że skala naruszeń najpewniej była dużo większa.

Spółki zbratane z władzą

Za rządów PiS większość spółek skarbu państwa oraz prowadzonych przez nie fundacji odmawiała dziennikarzom dostępu do szczegółowych informacji o tym, kogo wspierają. Spółki zasłaniały się tajemnicą przedsiębiorstwa, a fundacje twierdziły, że nie obracają publicznym majątkiem.

Zgodnie z art. 98 ustawy o NIK próba udaremnienia jej kontroli jest zagrożona karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3. Na tej podstawie kontrolerzy złożyli w prokuraturze 10 zawiadomień o możliwości popełnienia przestępstwa.

Przypomnijmy, że mowa o największych państwowych firmach, obracających co roku miliardami złotych. W dodatku firmach skrajnie upolitycznionych. O potężnych wpływach PiS w państwowych gigantach pisały w 2021 roku w obszernym raporcie „Partia i Spółki” redakcje Onetu, „Gazety Wyborczej” i Radia ZET.

W Orlenie wpływy te reprezentuje prezes Daniel Obajtek, który swoją karierę zawdzięcza poprzedniej władzą. Za jego rządów doszło do przejęcia przez Orlen PGNiG oraz Energi, które teraz solidarnie z koncernem-matką blokują kontrolę NIK. Kontrolerów zignorowała także spółka Sigma Bis, dom mediowy utworzony przez Orlen i PZU.

Spółki z grupy PZU to poletko Zbigniewa Ziobry. Kojarzony z byłym ministrem Michał Krupiński był prezesem PZU, Banku Pekao (częściowo w rękach PZU), zasiadał też w radzie nadzorczej Alior Banku. Latami doradzał mu brat byłego ministra – Witold. Żona Ziobry Patrycja Kotecka-Ziobro pracowała natomiast w Link4, przez kilka lat była też w zarządzie tej spółki. Jeszcze na początku 2022 roku prezesem Alior Banku został Grzegorz Olszewski – wg informacji „Gazety Wyborczej” brat ks. Michała Olszewskiego z Fundacji Profeto, zakolegowanego z Ziobrą.

Darowizny poza kontrolą

NIK udało się zbadać dziewięć spółek z udziałem skarbu państwa i osiem fundacji. Były to:

• KGHM Polska Miedź i Fundacja KGHM,
• Polska Grupa Energetyczna i Fundacja PGE,
• Polski Zakład Ubezpieczeń i Fundacja PZU,
• Bank Gospodarstwa Krajowego,
• PKO BP i Fundacja PKO BP,
• Tauron i Fundacja Tauron,
• Enea i Fundacja Enea,
• PKP SA i Fundacja PKP SA,
• Totalizator Sportowy i Fundacja LOTTO.

Wszystkie skontrolowane spółki w latach 2017-2021 przekazywały duże środki na darowizny – w sumie 841 mln zł. Większość, bo aż 81 proc., trafiło do działających przy nich fundacji, a 152,5 mln zł do Polskiej Fundacji Narodowej. Szczególnie ten segment wydatków wzbudził niepokój kontrolerów NIK. Jak wskazują,

„Spółki nie sprawdzały, czy utworzone przez nie fundacje wykorzystywały otrzymane pieniądze, a jeśli tak, to w jaki sposób. Prowadziło to do kuriozalnych sytuacji – firmy przekazywały kolejne darowizny, choć wcześniejsze niemal w całości leżały na kontach bankowych fundacji. Z kolei one same tak szeroko określały swoją działalność statutową, że mogły przekazywać otrzymane darowizny niemal na dowolny cel” – czytamy w raporcie NIK.

W przypadku pięciu darowizn z KGHM Polska Miedź do pięciu gmin na Dolnym Śląsku NIK przekazała swoje ustalenia Centralnemu Biuru Antykorupcyjnemu. Według kontrolerów darowizny na łączną kwotę niemal 131 mln zł wpłynęły na decyzje urzędów o zmianie w planach zagospodarowania przestrzennego. NIK dopatrzyła się w tym znamion korupcji i konfliktu interesów.

Więcej na sponsoring, mniej do TVN

Ogromne były też wydatki spółek na sponsoring w latach 2017-2021. Wg NIK wydano w ten sposób 795 mln zł, przy czym w 2021 roku wydatki te były dwukrotnie wyższe niż w 2017 roku. I to mimo że spółkom nie wiodło się dwa razy lepiej. Ciekawy był przypadek KGHM, która w międzyczasie wycofała się z przepisów zakazujących sponsoringu działań politycznych.

NIK skontrolowała też wydatki spółek na usługi medialne, prawne i doradcze. Wg kontrolerów dokonywano ich regularnie z pominięciem procedur zakupowych. „W przypadku usług prawnych część skontrolowanych firm nie przyjęła przepisów, które wymagałyby udokumentowania wykonanych usług i rozliczenia czasu pracy zatrudnionych ekspertów” – czytamy na stronie NIK.

Kontrola pokazała też, jak państwowi giganci stopniowo rezygnowali z zakupu reklam w krytycznej wobec rządu PiS stacji TVN. NIK podkreśla, że bez kluczowych danych z Orlenu, PGNiG i Energi to jednak tylko fragment tej opowieści.