Prof. Wyrzykowski: Nie bądź obojętny. Widmo państwa autorytarnego stoi u drzwi Twojego domu

Publikujemy tłumaczenie na polski niezwykłego wykładu prof. Mirosława Wyrzykowskiego*, sędziego TK w stanie spoczynku, wygłoszonego w Wiedniu 20 lutego 2020 na dorocznej konferencji prezesów europejskich organizacji prawniczych.

Prof. Wyrzykowski przedstawił swoją analizę i zalecenia w formule listu ojca-prawnika do syna.

W pierwszej części rekapituluje metody wrogiego przejęcia porządku konstytucyjnego przez populistów u władzy, przywołując przykłady z Polski i Węgier.

W drugiej - radzi nie tracić nadziei. Wzywa prawników i innych obywateli do dalszej walki przeciwko destrukcji państwa prawa oraz solidarności z mieszkańcami wszystkich innych krajów, w których następuje atak na sądy i demokrację.

Namawia, żebyśmy już zbierali siły do restauracji państwa prawa. Bo każda wojna kiedyś się kończy, zostaje podpisany rozejm, a potem następuje faza restauracji, która powinna być zaprzeczeniem rewolucyjnego amoku.

Na koniec Prof. Wyrzykowskich przypomniał wystąpienie Mariana Turskiego, który do Dekalogu dodał XI przykazanie: „nie bądź obojętny. Bo gdy będziesz obojętny, Auschwitz może spaść z nieba każdego dnia”.

Nagrodzono go owacją na stojąco. Poniżej pełny tekst jego wiedeńskiego wykładu.

Prof. Mirosław Wyrzykowski: wykład otwierający 48. Europejską Konferencję Prezesów Stowarzyszeń Prawniczych w Wiedniu 21 lutego 2020 roku

Szanowny Panie Przewodniczący,

Panie i Panowie,

Bardzo dziękuję za zaszczyt wystąpienia na 48. Europejskiej Konferencji Prezesów Stowarzyszeń Prawniczych.

Późnym latem 2033 roku na biurku, w domu emerytowanego sędziego, leżała kopia listu datowanego na 21 lutego 2020 roku. Był to list ojca do syna prawnika. Oto jego treść:

„Mój drogi synu,

Wczoraj przeprowadziliśmy długą, emocjonalną rozmowę o sprawach, które dzieją się w miejscu dla nas najdroższym. Najdroższym ze względu na historię, teraźniejszość i przyszłość. Przyszłość Twoją i twoich dzieci.

List jest rekapitulacją rozmowy. Rekapitulacją sine ira et studio, tak jak się tego oczekuje od prawników. Zrozumiałe są emocje, nierozumienie i niezgoda na niszczenie konstytucji, demokracji, rządów prawa i praw człowieka. Jesteśmy tylko ludźmi, a zarazem obywatelami i patriotami. Mieszkańcami co najmniej dwóch państw – Węgier i Polski. Państw, które zaczęły się ścigać w najgorszej z możliwych konkurencji. Konkurencji tak złej, że zwycięzca okazuje się największym przegranym.

Ale zostawmy emocje na boku.

Zaczęło się prawie niezauważalnie. Wygrane wybory prezydenckie i parlamentarne przez jedną opcję polityczną nie budziły żadnych wątpliwości. Legalizm i legitymacja wyborów nie budziły zastrzeżeń.

Metody - najpierw Gleichschaltung (glajchszaltung, kreślenie pochodzące z nazistowskiej ideologii III Rzeszy, będące synonimem ujednolicenia realizowanego na obszarze życia społecznego, politycznego i instytucjonalnego - przyp. red.), a potem Ausschaltung (wyłączenie) sądownictwa konstytucyjnego - przeszły do podręczników zamachu na ustrój państwa. Bez wojska, bez zmiany konstytucji, bez skutecznej reakcji międzynarodowej opinii publicznej. Ale z oporem części społeczeństwa, oporem ośmieszanym i lekceważonym przez władze polityczną.

Równolegle miała miejsce likwidacja służby cywilnej i zastąpienie partyjną nomenklaturą. Media publiczne zostały całkowicie podporządkowane władzy politycznej.

Narasta proces likwidacji niezależnych instytucji: podporządkowanie instytucji naukowych, w tym Węgierskiej Akademii Nauk, rządowi czy wyrzucenie Central European University z Budapesztu pod pretekstem zlikwidowania „przywileju”, jakim jest możliwość nadawania amerykańskich stopni akademickich.

A także praktyczne wyłączenie podstawowych funkcji Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji i przekazanie ich – w procesie bypassu konstytucyjnego – Radzie Mediów Narodowych.

Władza polityczna całkowicie przejęła i podporządkowała sobie prokuraturę. Ta nie dostrzega, jak sprzymierzeńcy władzy łamią prawo.

Parlament przestaje pełnić swoją rolę konstytucyjną. Proces legislacyjny stał się farsą.

Parlament jest wyłącznie mechaniczną maszynką do glosowania. Wystąpienia posłów opozycji są ograniczone do 30 sekund. Za przedłużenie o 40 sekund marszałek izby nakłada grzywnę. Ustawa uchwalana jest w ciągu kilku godzin, nierzadko o piątej rano i wchodzi w życie w dniu ogłoszenia. Na Węgrzech poprawki do konstytucji były uchwalane w ciągu 72 godzin, bez jakiekolwiek dyskusji.

Następnie następuje przejęcie Sądu Najwyższego i obsadzenie go lojalistami. Dzieje się to przez zwolnienie pierwotnie wszystkich sędziów Sądu Najwyższego, a ostatecznie niemal 40 proc. składu sądu pod pretekstem osiągnięcia przez nich nowo wyznaczonego wieku emerytalnego. Konstytucyjna gwarancja trwałości statusu sędziego i gwarancja 6-letniej kadencji prezesa SN nie ma żadnego znaczenia. Teraz wiadomo, dlaczego sąd konstytucyjny przestał istnieć – aby umożliwić osiągnięcie tych celów. A Izba Dyscyplinarna Sądu Najwyższego jest sądem specjalnym. Z tego powodu została zdyskwalifikowana jako sąd przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej i Sąd Najwyższy. Bo sąd specjalny może być ustanowiony jedynie w stanie wojny.

Celem zmian – cynicznie nazywanych „reformą” wymiaru sprawiedliwości – jest podporządkowanie sędziów i sądów władzy politycznej. Minister Sprawiedliwości, będący zarazem Prokuratorem Generalnym, ma nieograniczone prawo mianowania i odwoływania prezesów sądów i innych osób kierujących sądami.

Latem 2017 roku liczyłeś i nie mogłeś uwierzyć, że w ustawie o Sądzie Najwyższym i zmianie innych ustaw pojęcia „sąd dyscyplinarny”, „postępowanie dyscyplinarne” i „rzecznik dyscyplinarny” pojawiają się 596 razy.

Jeżeli w pierwszym akcie dramatu na ścianie wisi strzelba, to wiadomo co stanie się w akcie ostatnim. Odpowiedzialność dyscyplinarna grozi sędziom – i jest już bezwzględnie stosowana – za prawidłowe stosowanie prawa, za kierowanie pytań prejudycjalnych do Trybunału Sprawiedliwości UE, za zachowania broniące podstawowych zasad porządku konstytucyjnego, za wyroki nieodpowiadające oczekiwaniom władzy politycznej.

Wiemy także, że naruszanie pierwszy raz pierwszej normy konstytucyjnej uruchamia efekt domina: naruszenie konstytucji oznacza bowiem lawinowo narastające naruszenie demokracji, rządów prawa, wolności i praw jednostki. Społeczeństwo traci fundament swej egzystencji. Państwo traci suwerenność, bo nie jest suwerennym państwo, którego organy naruszają konstytucję. Tworzy się „ciąg technologiczny” niszczenia państwa konstytucyjnego, w który włączone zostają kolejno wszystkie organy państwa, instytucje i procedury.

Także wtedy, gdy prezydent, marszałek parlamentu, sędziowie Izby Dyscyplinarnej czy prokuratura odmawiają wykonania prawomocnego wyroku sądowego. By nie dopuścić do wykonania wyroku, który nie podoba się władzy politycznej, sąd konstytucyjny zmienia prawo.

Drogi synu, we wczorajszej rozmowie drżał ci głos, gdy mówiłeś, że działania przeciwko demokracji konstytucyjnej są realizowane przez konstytucyjne organy tego państwa: parlament, prezydenta, rząd. Że powstała sytuacja, w której pierwsza ofiara wojny przeciwko konstytucji, a mianowicie sąd konstytucyjny stal się współtwórcą działań naruszających konstytucyjny porządek państwa. Że pedały hamulca stały się pedałami gazu. A przysięga wierności konstytucji brzmi jak szyderstwo.

To są ci, dla których autorytetem i drogowskazem jest Carl Schmitt i jego „Diktatur”, natomiast „Reine Rechtslehre” i całego Hansa Kelsena odstawiają na półkę książek zakurzonych.

I masz prawo nie podawać im ręki – w imię godności zawodu prawnika (sędziego, adwokata, prokuratora). Ale przede wszystkim w imię wszystkich ofiar machiny niesprawiedliwości, których prawnicy, właśnie prawnicy, nie byli w stanie uratować.

Prawnik nie zgodzi się na żaden szwindel argumentacyjny, czy to przez podstawianie zbliżonych znaczeń pod trwale ustalone treści, czy przez utożsamianie pojęć językowo zbliżonych, ale merytorycznie różnych. Czy realizowany w jakikolwiek inny sposób. Bo to jest forma kłamstwa. Kłamstwa, które jest cynicznym środkiem do niegodziwego celu. Ulubionym przez każdą populistyczną władzę.

Ale dzisiaj to właśnie sędziowie są szykanowani, poddani postępowaniom dyscyplinarnym, są przedmiotem kampanii oszczerstw organizowanej także przez ludzi pracujących w ministerstwie sprawiedliwości. Oszczercy w nagrodę są mianowani sędziami Sądu Najwyższego. Kampania oszczerstw znakomicie zorkiestrowana. Ale to nie jest partytura ani Verdiego, ani Straussa, a za pulpitem nie stoi ani Arturo Toscanini, ani Karl Böhm.

Adwokaci, a także radcowie prawni, bardzo solidnie zapracowali na zemstę. Potem będą to ludzie nauki i kultury, intelektualiści, rzeczywista elita narodu. Niektórzy z nich już doświadczają molestowania ubranego w szaty prawa. A później już nie będzie miał kto ich bronić.

Będziesz musiał odbudować reputację Twojego kraju. Jako prawnik będziesz przez prawników z innych państw traktowany z ograniczonym zaufaniem. Ale oni – właśnie prawnicy – dadzą ci szansę. Twoi zagraniczni partnerzy chcą mimo wszystko wierzyć, że to co się zdarzyło, było wypadkiem przy pracy. Incydentem. Bolesnym, niezrozumiałym, mającym dramatyczne skutki, ale jednak incydentem. Nie jesteś winien temu co się stało, ale niesiesz ciężar zawodowej i moralnej odpowiedzialności. Wykorzystaj tę szansę, jeżeli ją dostaniesz. Kolejnej nie dostaniesz na pewno.

Po pierwsze, to świadomość co tracimy, gdy deprecjonowana jest konstytucja. Jest to, jak mówiliśmy, utrata suwerenności. To utrata bezpieczeństwa prawnego, zarówno wewnątrz państwa jak i w stosunkach z innymi porządkami prawnymi; to utrata tożsamości konstytucyjnej jako podstawy myślenia o porządku normatywnym i społecznym; to utrata wiarygodności państwa w relacjach międzynarodowych; to utrata wiary w trwałość racjonalnej organizacji państwa i społeczeństwa, i zaufania do nienaruszalnych zasad konstytucyjnych, także tych mających charakter „klauzul wieczystych”.

Lekcja druga to świadomość, że początek upadku może być mało widoczny, pozornie uzasadniany trafną diagnozą potrzeby zmian. Bo poza sporem jest, że funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości powinno być fundamentalnie poprawione. Zmiany zawsze będą nazwane reformami. A przecież reforma zakłada obiektywną wiedzę i dobre intencje. Dobra wiara musi być założeniem niepodważalnym. To, co wiemy, to wskazówka: patrz końca, a przede wszystkim patrz na tworzony mechanizm. Patrz zimnym okiem. Nie pozwól, byś miał oczy szeroko zamknięte. Twoje niedostatki pamięci o przeszłości – gdy mówisz „wszystko już było" – i Twoje niedostatki wyobraźni nie są i nie będą żadnym usprawiedliwieniem.

Po trzecie, nawet najdłuższa wojna kiedyś się kończy. Powstają warunki rozejmu, a potem porozumienie pokojowe. Wojna przeciwko konstytucji też się zakończy. I wtedy trzeba będzie zacząć odbudowywać demokrację konstytucyjną. Dla odbudowy państwa konstytucyjnego nie można stosować metod właściwych dla jego burzenia. Odbudowa musi respektować zasady demokracji i rządów prawa.

Restauracja – to wiemy z historii – jest przeciwieństwem rewolucji. Diabelski krąg rewolucyjnego amoku musi zostać przerwany. Zastosowanie metod stosowanych przez niszczycieli demokracji - dla wielu tak bardzo nęcące – tworzyłoby korzenie zatrutego drzewa. Zatrute drzewo nie urodzi zdrowych owoców.

Po czwarte, nie zostawiaj ludzi będących w potrzebie samym sobie. Kilka tygodni temu maszerowaliśmy w togach na marszu tysiąca tog. Także po to, by wyrazić wdzięczność dziesiątkom europejskich prawników, którzy szli razem z nami. Symbolika ma znaczenie. Nie zostawiaj będących w potrzebie prawników. Dotyczy to twoich kolegów z krajowej palestry czy stowarzyszenia sędziowskiego. Tych, którzy są prześladowani, szykanowani, więzieni. Także za granicą. Pomyśl choćby o bliskiej Turcji. I dla których najmniejsza oznaka solidarności jest często najcieńszą, jedyną, ale jakże mocną nitką nadziei, pozwalającą przetrwać najgorsze.

Wreszcie, najważniejsze. Kilka tygodni temu miałeś łzy w oczach, gdy słuchaliśmy poruszającego wystąpienia jednego z ostatnich żyjących więźniów KL Auschwitz Mariana Turskiego. Do Dekalogu dodał XI przykazanie: „nie bądź obojętny. Bo gdy będziesz obojętny, Auschwitz może spaść z nieba każdego dnia”.

To wszystko na dziś.

Twój zatroskany

Ojciec

Warszawa, 21.02.2020

Angielska wersja wystąpienia została opublikowana na Rule of Law in Poland.

*Mirosław Wyrzykowski, profesor nadzwyczajny i były dziekan Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, przewodniczący Komitetu Nauk Prawnych PAN (2011-2015), sędzia Trybunału Konstytucyjnego (2001-2010).